Aanwijzing toepassing dwangmiddelen journalisten

Een bron kan worden omschreven als een persoon die informatie aan een journalist verschaft en niet wil dat zijn rol als bron, zijn identiteit of verblijfplaats bij anderen dan de journalist bekend is. Een journalist kan bronnen hebben die voor justitie interessant zijn, zoals de gevluchte moordenaar die alleen met een televisiejournalist contact heeft, de getuige die uit angst voor represailles niet naar de politie wil gaan of de ambtenaar die de journalist vertrouwelijke informatie toespeelt. De journalist heeft er belang bij dat zijn bron onbekend blijft: persoonlijk omdat hij dankzij de bron een voorsprong heeft op andere media, maar ook de nieuwsgaring in het algemeen kan er bij gebaat zijn dat bepaalde bronnen anoniem blijven. Potentiële bronnen zouden immers afgeschrikt worden wanneer de kans bestaat dat hun identiteit aan het licht komt. Dit ‘opdrogen’ van bronnen heeft dan weer tot gevolg dat het publiek over minder informatie kan beschikken.

Het belang van journalistieke bronbescherming werd door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens erkend in het hierboven genoemde Goodwin-arrest. De Hoge Raad heeft het gewicht dat het EHRM in dat arrest aan de bronbescherming hechtte, laten doorklinken in zijn beschikking in de (civiele) zaak Van den Biggelaar tegen Dohmen en Langenberg (HR 10 mei 1996 NJ 1997, 578). Twee journalisten waren in die zaak opgeroepen als getuige om de bronnen te onthullen die zij hadden gebruikt voor een bepaalde publicatie. De journalisten weigerden vragen naar hun bronnen te beantwoorden. De Hoge Raad overwoog: ‘Voormeld arrest [het Goodwin-arrest] brengt mee dat moet worden aanvaard dat uit het eerste lid van artikel 10 EVRM voor een journalist in beginsel het recht voortvloeit zich te verschonen van het beantwoorden van een hem gestelde vraag indien hij daardoor het bekend worden van zijn bron zou riskeren, maar dat de rechter een beroep niet behoeft te honoreren wanneer hij van oordeel is dat in de bijzondere omstandigheden van het gegeven geval openbaarmaking van die bron in een democratische samenleving noodzakelijk is met het oog op één of meer van de in het tweede lid van voormelde verdragsbepaling bedoelde, door degene die de journalist als getuige doet horen, te stellen en, zo nodig, aannemelijk te maken belang.’

In het concrete geval was volgens de Hoge Raad het belang van het achterhalen van de bronnen om schadevergoeding te kunnen eisen ‘op zichzelf onvoldoende om op te wegen tegen het zwaarwegend publiek belang dat te dezen toekomt aan de bescherming van de bronnen van Dohmen c.s.’

In de eerder genoemde aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 8 maart 2000 over het onderwerp bronbescherming van journalisten – een aanbeveling die juridisch niet van gelijke orde is als een uitspraak van het EVRM, maar door de politieke status van het Comité van Ministers niet van gezag ontbloot is – stelt de Raad onder meer dat het onthullen van bronnen niet nodig wordt geacht tenzij op overtuigende wijze vaststaat dat

• a. geen alternatieven beschikbaar zijn voor het onthullen en

• b. het gewettigd belang bij de onthulling duidelijk meer gewicht in de schaal legt dan het algemeen belang bij het anoniem blijven van de bron, waarbij in acht zij genomen dat een doorslaggevende noodzaak tot het onthullen kan worden aangetoond, de omstandigheden voldoende wezenlijk en serieus van aard zijn en de reden voor de onthulling direct verband houdt met een urgent maatschappelijk belang.

Gelet op het voorgaande zal bij een mogelijke inbreuk op de bronbescherming de bijbehorende motivering aan hoge eisen moeten voldoen. Dat neemt niet weg dat wel degelijk gevallen denkbaar zijn waarin de journalistieke bronbescherming voor het belang van de opsporing zal moeten wijken. In ieder geval lijkt het toepassen van dwangmiddelen gerechtvaardigd als dat het enige effectieve middel is om een zeer ernstig delict op te helderen. Het moet dan gaan om die misdrijven waarbij het leven, de veiligheid of de gezondheid van personen ernstig is geschaad of in gevaar kan worden gebracht. Daarvan zal in beginsel sprake zijn bij het opsporen van de verdachte van bijvoorbeeld een reeks van ernstige zedenmisdrijven, het traceren van een hoeveelheid explosieven of het inrekenen van een voortvluchtige moordenaar. De jurisprudentie over dit onderwerp is vooralsnog beperkt.

In die gevallen dat een dwangmiddel na ampele afweging toelaatbaar wordt geacht, dient de toepassing op een voor de taakuitoefening van de journalist minst bezwarende wijze plaats te vinden. Dat betekent bijvoorbeeld dat alleen die gesprekken opgenomen of die banden in beslag mogen worden genomen die naar verwachting kunnen dienen om de gezochte informatie te achterhalen.

Het kan voorkomen dat journalisten in het kader van hun beroepsuitoefening foto’s nemen of geluids- en filmopnames maken die voor de opsporing of de bewijsvoering in een strafzaak van belang kunnen zijn. Als dat materiaal tot stand is gekomen in beslotenheid en dankzij de vertrouwensrelatie met een bron, geldt wat de inbeslagneming van materiaal betreft, hetgeen hiervoor is gezegd onder 5A.

Wanneer de foto’s of de filmbeelden in het openbaar tot stand zijn gekomen, zijn de mogelijkheden voor de toepassing van dwangmiddelen groter dan wanneer de bescherming van anonieme bronnen in het geding is, zo leert de jurisprudentie. De Commissie voor de Rechten van de Mens bepaalde in 1996 in de uitspraak BBC tegen het Verenigd Koninkrijk (18 januari 1996, no. 25798/94). dat een rechterlijk bevel aan de BBC om tijdens een rel gemaakte beelden uit te leveren niet strijdig was met art. 10 EVRM. De Commissie benadrukte het verschil met de Goodwin-zaak. Daar was de opgeëiste informatie vertrouwelijk, terwijl in de BBC-zaak de informatie slechts een registratie was van gebeurtenissen die in het openbaar hadden plaatsgevonden waarbij noch geheimhouding noch vertrouwelijkheid een rol hadden gespeeld.

De Hoge Raad beoordeelde in zijn arrest van 9 november 1999 (NJ 2000, 461) twee soortgelijke gevallen. De rechter-commissaris had bij een fotograaf en een omroep foto’s en videobanden in beslag laten nemen met materiaal opgenomen tijdens twee straatrellen in Amsterdam.

Betrokkenen hebben zich vervolgens beklaagd over de inbeslagneming. De Hoge Raad overweegt in zijn beschikking dat bij een dergelijke in het openbaar gemaakte registratie het belang van de bescherming van de bron van de journalist niet in het geding is. ‘Dan gaat het immers om geheimhouding van die bron om te voorkomen dat die bron in de toekomst geen mededelingen meer aan de journalist zal doen en dat in de toekomst ook anderen zich zullen onthouden van mededelingen aan journalisten uit vrees dat dezen door de rechter zouden worden gedwongen tot openbaring van wat hun in vertrouwelijkheid is meegedeeld’. De Hoge Raad wijst erop dat ‘demonstranten ervan zullen uitgaan dat door een journalist, cameraman of fotograaf gemaakte verslagen of opnamen van hetgeen zich in het openbaar heeft afgespeeld, ook of juist in het geval het tot ongeregeldheden is gekomen in de pers of via de televisie zullen worden geopenbaard’. De Raad acht het niet uitgesloten ‘dat bij toekomstige ongeregeldheden betrokken demonstranten zich tegen van die ongeregeldheden verslag doende journalisten zullen keren en hun werk bemoeilijken teneinde latere inbeslagneming door de overheid van niet uitgezonden of niet geopenbaard materiaal te voorkomen. Maar voorzover de vrije nieuwsgaring door het enkele bestaan van die mogelijkheid in het gedrang komt, staat daaromtrent te weinig vast om van meer te kunnen spreken dan van een veronderstellenderwijs aannemelijke belemmering op het uitoefenen van het aan art. 10, eerste lid, EVRM ontleende recht, welke ook niet meer dan een verwijderd verband heeft met enig optreden van de overheid. Er is derhalve sprake van een zeer indirecte inbreuk op het in art. eerste lid, bedoelde recht.’ De Hoge Raad toetste de gemaakte inbreuk aan de beginselen van subsidiariteit en proportionaliteit met inachtneming van de eerder genoemde criteria uit het arrest HR 10 mei 1996, NJ 1996, 578. De Raad oordeelt dat ‘indien, zoals hier, ervan moet worden uitgegaan dat geen ander bewijsmateriaal voorhanden is, is de inbeslagneming van de foto’s en videobanden, die ingevolge art. 94 Sv kunnen dienen om de waarheid aan de dag te brengen ten aanzien van mogelijk gepleegde misdrijven als de onderhavige, op zichzelf reeds een maatregel die niet disproportioneel is’. De inbeslagneming werd toelaatbaar geacht bij rellen waarbij een aantal demonstranten, politieagenten met straatstenen had verwond.

Het feit dat strafvorderlijk meer mogelijk is dan bij die gevallen waarin de bronbescherming direct in het geding is, betekent niet dat het gegeven dat het om journalistiek materiaal gaat, geen betekenis heeft. De pers moet geen ’Fundgrube van bewijsmateriaal (...) worden, omdat anders de onafhankelijkheid van de pers al te zeer onder druk komt te staan’, aldus de Advocaat-Generaal Machielse in zijn conclusie bij het SBS-arrest. De subsidiariteitseis geldt onverkort en ook de proportionaliteit moet in acht worden genomen, zij het niet in zulke sterke mate als bij het achterhalen van bronnen. De inbeslagneming moet de laatste reële mogelijkheid zijn om duidelijkheid te verkrijgen over de toedracht en de identiteit van de daders. Evenmin moet de toepassing van dwangmiddelen de publicatie van de desbetreffende beelden of foto’s onmogelijk maken. Het verdient de voorkeur om het medium de gelegenheid te geven desgevraagd het gewenste materiaal uit te leveren voordat over wordt gegaan tot het zwaardere instrument van de huiszoeking.

Het is mogelijk dat die journalisten die gebruik maken van anonieme bronnen of die berichten over criminele personen en groeperingen bij de uitoefening van hun beroep handelingen verrichten die onder een delictsomschrijving vallen. Zo kan de verslaggever die een vertrouwelijk overheidsrapport in ontvangst neemt, medeplichtig zijn aan een ambtsmisdrijf of is de journalist die op pad gaat met actievoerders die in een nertsenfarm binnendringen, schuldig aan overtreding van art. 461 Sr. Die rol van een journalist kan aanleiding zijn te overwegen dwangmiddelen jegens hem toe te passen om de andere daders, de bronnen van de journalisten, te achterhalen. De afweging die daarbij gemaakt moet worden, is hiervoor reeds beschreven in 5.A. Het zou echter ook mogelijk zijn dwangmiddelen te gebruiken ten behoeve van de opsporing en vervolging van de journalist zelf.

Het eerste te maken onderscheid is of de journalist al dan niet verdacht wordt van een delict dat verband houdt met zijn beroepsuitoefening. Als er sprake is van een dergelijke verband, is vervolgens de vraag of de journalist een actieve of een passieve rol heeft vervuld bij het plegen van het delict.

6.C.1. Houdt het delict verband met de journalistieke beroepsuitoefening?

De bijzondere status die journalisten kunnen hebben op grond van het grondrecht ‘vrijheid van meningsuiting’ is erop gericht het hen mogelijk te maken hun journalistiek werk zo ongestoord mogelijk uit te kunnen oefenen. In die gevallen dat het handelen van een journalist losstaat van zijn werk als journalist, komt hem dus geen bijzondere status toe.

Wanneer een journalist verdachte is van een strafbaar feit dat geen verband houdt met zijn beroepsuitoefening, zoals rijden onder invloed of belastingfraude, zal hij dan ook niet anders bejegend hoeven te worden dan niet-journalisten in een vergelijkbare situatie. Hetzelfde geldt voor de journalist die getuige is van een burenruzie. Deze heeft in beginsel dezelfde status als iedere andere getuige.

Er zijn grensgevallen denkbaar wanneer de journalist strafbaar is, omdat hij via het plegen van een delict de aandacht wil vestigen op een bepaald onderwerp. In een dergelijke situatie zullen de gebruikelijke dwangmiddelen in een heterdaadsituatie meestal kunnen worden toegepast. Of ook vervolging voor het gepleegde misdrijf en dus ook het toepassen van dwangmiddelen ten behoeve van die vervolging op hun plaats zijn, hangt af van de verhouding tussen enerzijds het gepleegde delict en anderzijds de mogelijke maatschappelijke waarde van het onderwerp dat de journalist aansnijdt. De hoofdregel blijft dat journalisten zich aan wettelijke voorschriften hebben te houden. De journalist die in de bebouwde kom 250 kilometer per uur rijdt om aan te tonen dat dat mogelijk is, zal normaal gesproken als iedere andere wegpiraat worden behandeld.

6.C.2. de journalist is verdachte van een strafbaar feit, maar heeft binnen het feitencomplex niet meer dan een passieve rol vervuld.

De uitspraak van het EHRM in de zaak ‘Fressoz en Roire tegen Frankrijk’ (21 januari 1999-00029183/95) geeft aan dat politie en OM terughoudendheid aan de dag dienen te leggen. In de onderhavige casus had een journalist van het satirische tijdschrift ‘Le Canard Enchainé’ een enveloppe in de bus gekregen met de belastinggegevens van een van de directeuren van Peugeot. De journalist publiceerde de gegevens na hun betrouwbaarheid geverifieerd te hebben. De salarisstijgingen van betrokkene waren nieuwswaardig aangezien terzelfdertijd de loononderhandelingen van het Peugeot-personeel plaatsvonden. Het Parijse Hof achtte de journalist en zijn uitgever schuldig aan medeplichtigheid aan schending van een ambtsgeheim. Vaststond dat de documenten niet anders dan illegaal konden zijn verstrekt. Het EHRM was van oordeel dat journalisten in beginsel gehouden zijn zich aan de strafwetgeving te houden. De vraag is echter of in het concrete geval het publieke belang bij de informatie zwaarder weegt dan de plichten en de verantwoordelijkheden die de journalisten hadden als gevolg van de dubieuze herkomst van de documenten. Het Hof concludeert dat art. 10 van het EHRM het recht van journalisten beschermt om informatie over onderwerpen van algemeen belang te verspreiden, vooropgesteld dat ze handelen te goeder trouw en op grond van een accurate feitelijke basis en dat ze ‘betrouwbare en precieze’ informatie verschaffen met inachtneming van de journalistieke normen. In casu was volgens het EHRM nu de zorgvuldigheid van de journalisten niet ter discussie stond, de veroordeling disproportioneel en was derhalve sprake van een inbreuk op artikel 10.

Deze uitspraak brengt met zich mee dat in die gevallen dat een journalist zorgvuldig te werk is gegaan, het om een relatief licht vergrijp gaat en de journalist een werkelijk passieve rol heeft vervuld, zijn vervolging niet snel geïndiceerd zal zijn en toepassing van dwangmiddelen evenmin.

Een bijzondere categorie delicten waar journalisten zich aan schuldig zouden kunnen maken zijn de verspreidingsdelicten.

In de Jersild-uitspraak (23 september 1994, NJ 1995, 387) liet het EHRM zich uit over een televisiejournalist die in Denemarken was veroordeeld, omdat hij in een uitzending over racisme een aantal jongeren in beeld had gebracht die onversneden racistische uitspraken deden. Het Hof oordeelde onder meer: ‘het brengen van nieuws door middel van interviews, bewerkt of niet, is een van de belangrijkste middelen van de pers bij het vervullen van haar rol als ‘publieke waakhond’. Het bestraffen van een journalist omdat hij heeft meegewerkt aan het verspreiden van uitspraken van een andere persoon zal de bijdrage van de pers aan het publieke debat in sterke mate kunnen hinderen. Een dergelijke maatregel kan slechts worden overwogen als er zeer sterke redenen voor zijn (. . . ) De redenen voor de veroordeling en bestraffing van de journalist waren onvoldoende om de inmenging in de vrijheid van meningsuiting als zijnde ‘nodig in een democratische samenleving’ te kunnen rechtvaardigen: de maatregelen ten aanzien van de eiser waren disproportioneel in het licht van het doel dat met de bescherming van ‘de goede naam of de rechten van anderen’ wordt nagestreefd. Dienovereenkomstig is art. 10 EVRM geschonden.’

Deze uitspraak zag op een geval waarin anderen dan de journalist de gewraakte uitspraken hadden gedaan. Als de journalist zelf uitspraken doet die als racistisch, majesteitsschennend of lasterlijk aan te merken zijn, is er minder reden hem anders te behandelen dan vergelijkbare verdachten die niet het beroep van journalist uitoefenen. Wel moet de journalist enige ruimte worden gelaten om te overdrijven of zelfs te provoceren. (De Haes en Gijsels tegen België, EHRM 24 februari 1997 ) Overigens zal bij door journalisten gepleegde verspreidingsdelicten de noodzaak tot het toepassen van dwangmiddelen veelal ontbreken.

Het is volgens het EHRM niet snel toelaatbaar om een publicatie vanwege de vertrouwelijkheid van de inhoud in beslag te laten nemen wanneer de desbetreffende informatie reeds aan een breed publiek bekend is (Vereniging Weekblad Bluf! Vs. Nederland, 9 februari 1993, Serie A No. 306-A).

6.C.3. de journalist is verdachte van een strafbaar feit en heeft naar het zich laat aanzien een actieve rol vervuld

De journalist die actief strafbare feiten pleegt, neemt daarmee het risico dat hij voorwerp wordt van strafrechtelijk onderzoek. De overwegingen uit het Fressoz en Roire-arrest dat een journalist zich in beginsel aan de strafwetgeving heeft te houden en bovendien te goeder trouw dient te handelen, geeft aan dat de ruimte van journalisten om strafbare feiten te plegen, gering is. Ook de leden van die beroepsgroepen die een wettelijk verschoningsrecht hebben, staat het immers niet vrij in het kader van hun taakuitoefening strafbare feiten te plegen.

De verslaggever die inbreekt om een vertrouwelijk rapport in handen te krijgen, zal in beginsel op weinig clementie kunnen rekenen, zeker bij de beslissing om al dan niet dwangmiddelen toe te passen. Hoogstens zal het doel van het plegen van een misdrijf een rol bij de vervolgingsbeslissing kunnen spelen als een relatief licht vergrijp is gepleegd dat in geen verhouding staat tot het maatschappelijk belang van de informatie die de journalist dankzij zijn misdrijf heeft kunnen verspreiden.

• 1. De bronbescherming is in het geding. Voor de afweging of dwangmiddelen kunnen worden toegepast gelden dan de volgende criteria:

  • a. Er moet een wettelijk voorschrift zijn (uit Sv of bijzondere wetgeving ) dat uitdrukkelijk aangeeft onder welke voorwaarden het dwangmiddelen mogen worden toegepast;

  • b. Het beoogde doel moet gerechtvaardigd zijn in het licht van het tweede lid van art. 10, tweede lid, EVRM. De toepassing moet noodzakelijk zijn ter bereiking van een van de volgende legitieme doelen: in het belang van de nationale veiligheid, territoriale integriteit en de openbare veiligheid, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden, de bescherming van de goede naam of de rechten van anderen, om de verspreiding van vertrouwelijke mededelingen te voorkomen of om het gezag en de onpartijdigheid van de rechterlijke macht te waarborgen;

  • c. Daarbij moet worden voldaan aan de eis van proportionaliteit. Een ‘pressing social need’ moet de inbreuk op de bronbescherming en dus op de vrijheid van nieuwsgaring rechtvaardigen. De graadmeter is de ernst van het feit en een ernstig geschokte rechtsorde. De toepassing van dwangmiddelen komt in beeld bij die misdrijven waarbij het leven, de veiligheid of de gezondheid van personen ernstig is geschaad of in gevaar kan worden gebracht;

  • d. De inzet van dwangmiddelen moet voorts voldoen aan de eis van subsidiariteit. Dwangmiddelen kunnen alleen worden ingezet als het niet mogelijk is om met een lichter middel hetzelfde doel te bereiken. Er is hier sprake van een dubbele subsidiariteitseis: 1. Het streven is om aan de informatie te komen zonder inbreuk te maken op de journalistieke bronbescherming en 2. Als dat niet mogelijk is moet worden gekozen voor die wijze van toepassing die de bronbescherming zo min mogelijk schaadt;

  • e. Toepassing van dwangmiddelen geschiedt slechts na overleg met de parketleiding.

• 2. Materiaalbescherming

  De bronbescherming speelt geen rol, maar eventueel wel de bescherming van journalistiek materiaal.

  Voor de afweging of dwangmiddelen kunnen worden toegepast gelden de volgende criteria:

  • a. Er moet een wettelijk voorschrift zijn (uit Sv of bijzondere wetgeving ) dat uitdrukkelijk aangeeft onder welke voorwaarden het dwangmiddelen mag worden toegepast;

  • b. Het beoogde doel moet gerechtvaardigd zijn in het licht van het tweede lid van art. 10, tweede lid, EVRM. De toepassing moet noodzakelijk zijn ter bereiking van een van de volgende legitieme doelen: in het belang van de nationale veiligheid, territoriale integriteit de openbare veiligheid, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden, de bescherming van de goede naam of de rechten van anderen, om de verspreiding van vertrouwelijke mededelingen te voorkomen of om het gezag en de onpartijdigheid van de rechterlijke macht te waarborgen;

  • c. Daarbij moet worden voldaan aan de eis van proportionaliteit. Een ‘pressing social need’ moet de inbreuk op de vrijheid van nieuwsgaring rechtvaardigen. De graadmeter is de ernst van het feit. De toepassing van dwangmiddelen komt slechts in beeld als het gaat om ernstige misdrijven;

  • d. De inzet van dwangmiddelen moet voorts voldoen aan de eis van subsidiariteit. Dwangmiddelen kunnen alleen worden ingezet als het niet mogelijk is om met een lichter middel hetzelfde doel te bereiken. Er is hier sprake van een dubbele subsidiariteitseis: 1. Het streven is om aan de informatie te komen zonder gebruik te maken van het journalistiek materiaal en 2, als dat niet mogelijk is dient het dwangmiddel zo te worden toegepast dat het de journalistieke beroepsuitoefening zo min mogelijk schaadt;

  • e. Toepassing van dwangmiddelen geschiedt slechts na overleg met de parketleiding.

• 1. Het strafbaar feit houdt geen verband met de journalistieke beroepsuitoefening

  Journalisten ontlenen hun bijzondere status louter aan het belang van hun beroepsuitoefening.

  Bij die delicten die door een journalist als privé-persoon worden gepleegd, bestaat daarom geen aanleiding de journalist anders te behandelen dan een gewone verdachte.

• 2. Het strafbaar feit houdt mogelijk verband met de journalistiek beroepsuitoefening

  • a. De journalist heeft een passieve rol vervuld bij het strafbaar feit

    Als de journalist een passieve rol heeft vervuld – meelopen met actievoerders op verboden terrein, het in beeld brengen van anderen die discriminerende uitspraken doen – zal vervolging van de journalist zelf niet snel geïndiceerd zijn. De toepassing van dwangmiddelen is dan evenmin aan de orde zodra duidelijk is dat men met een journalist van doen heeft.

  • b. De journalist heeft een actieve rol vervuld

    De journalist die op eigen initiatief strafbare feiten pleegt (inbreken om een vertrouwelijk stuk te bemachtigen of te hard rijden om aan te tonen dat dat mogelijk is) of een actieve rol speelt bij door anderen gepleegde delicten (de vluchtauto besturen van een bende overvallers waarover hij een artikel schrijft), zal in beginsel als gewone verdachte worden behandeld, ook wat betreft de toepassing van dwangmiddelen.