Beoordelingskader 003. Forensische Psychiatrie, Forensische Psychologie en Forensische Orthopedagogiek – Versie 4.0

Rapporterende forensisch deskundigen spelen een cruciale rol in de rechtspraak. Het NRGD ziet het als zijn taak dat belanghebbenden gerechtvaardigd vertrouwen kunnen hebben in de forensische expertise. Dit vertrouwen moet kunnen worden gebaseerd op de aantoonbaar onafhankelijk gewaarborgde kwaliteit van de forensische onderzoeker en diens rapportages aan de hand van (inter)nationale forensisch-specifieke normen.

Het NRGD wordt bestuurd door het College gerechtelijk deskundigen (hierna: College). De kerntaak van het College is te beslissen op de aanvragen tot inschrijving of herinschrijving in het NRGD. Daartoe omlijnt het College allereerst het deskundigheidsgebied. Dit is van belang om de aanvrager, de toetser en de gebruiker van het register (bijvoorbeeld rechter, lid OM en advocaat) te informeren over de activiteiten waarmee een deskundige zich op het desbetreffende deskundigheidsgebied bezighoudt en over die activiteiten die daarbuiten vallen. De omlijning van het deskundigheidsgebied staat in Deel II van dit Beoordelingskader.

Ook stelt het College de maatstaven vast aan de hand waarvan per deskundigheidsgebied wordt beoordeeld of een aanvraag voldoet aan de kwaliteitseisen. De generieke eisen zijn vastgelegd in het Besluit register gerechtelijk deskundigen. Per deskundigheidsgebied worden deze eisen nader uitgewerkt. Deze uitwerking staat in Deel III van dit Beoordelingskader.

Voorts stelt het College de toetsingsprocedure vast. Deze procedure staat beschreven in Deel IV van dit Beoordelingskader.

Het NRGD kent een systeem van periodieke herregistratie. Gerechtelijk deskundigen moeten iedere vijf jaar aantonen dat zij nog steeds aan de op dat moment geldende eisen voldoen. Het Beoordelingskader is dynamisch en wordt verder ontwikkeld om de kwaliteit van deskundigen te bevorderen. Dit Beoordelingskader bevat de op dit moment geldende stand van zaken op het (deel)deskundigheidsgebied.

Het NRGD onderscheidt twee soorten aanvragers: de initiële aanvrager en de heraanvrager. De initiële aanvrager is een rapporteur die op het moment van het indienen van de aanvraag nog niet staat ingeschreven in het NRGD-register voor het deskundigheidsgebied waar de aanvraag op ziet. De heraanvrager is een deskundige die al wel in het NRGD staat ingeschreven voor het deskundigheidsgebied waar de aanvraag op ziet.

Deze twee soorten aanvragers worden voorts als volgt onderverdeeld:

Initiële aanvrager:

• (i) Zelfstandig rapporteur: een rapporteur die het vereiste aantal zaaksrapporten zelfstandig heeft opgemaakt en ondertekend;

• (ii) Rapporteur geen eigen werk: een rapporteur die niet het aantal zaaksrapporten dat voor registratie is vereist, zelfstandig heeft opgemaakt en ondertekend.

  Indien de toetsing positief uitvalt, komt de rapporteur ‘geen eigen werk’ alleen in aanmerking voor een voorwaardelijke registratie.

Heraanvrager:

• (i) Heraanvrager na onvoorwaardelijke registratie (voorheen: volledige duur);

• (ii) Heraanvrager na voorwaardelijke registratie (voorheen: beperkte duur).

De initiële aanvrager is een aanvrager die op het moment van het indienen van de aanvraag niet beschikt over een NRGD-registratie. Dit kan zijn:

• − de zelfstandig rapporterende deskundige;

• − de pasopgeleide rapporteur;

• − de aanvrager van wie een eerdere aanvraag door het College is afgewezen;

• − de aanvrager van wie de registratie eerder is doorgehaald.

Zo is het bij de initiële aanvrager noodzakelijk een duidelijk onderscheid te maken tussen de zelfstandig rapporteur en de rapporteur ‘geen eigen werk’. Een voorbeeld van een rapporteur ‘geen eigen werk’ is de pasopgeleide deskundige. Deze deskundige heeft wel de forensische opleiding (rapporteursopleiding) afgerond, maar is nog niet in staat geweest om het aantal voor de toetsing vereiste rapporten zelfstandig op te stellen omdat deze gedurende de opleiding worden opgesteld onder supervisie van een opleider. Een ander voorbeeld van rapporteur ‘geen eigen werk’ is de rapporteur van wie een eerdere aanvraag is afgewezen en na de afwijzing (gedeeltelijk) onder supervisie is gaan werken.

Het College hanteert het volgende uitgangspunt. Elke aanvrager moet een lijst van zaaksinformatie opstellen. Op deze lijst moet een bepaald aantal zaken staan in een door het College bepaalde periode direct voorafgaand aan de aanvraag. Als op de Lijst van zaaksinformatie één of meer zaken staan vermeld die onder supervisie zijn opgesteld, wordt de aanvrager als een rapporteur ‘geen eigen werk’ gekwalificeerd. Voor wat betreft de eerder afgewezen aanvrager geldt nog een aanvullende eis: de zaaksrapporten die op de Lijst van Zaaksinformatie staan vermeld, moeten zijn opgesteld na de datum van het afwijzend Collegebesluit van de eerdere aanvraag (Beleidskader Aanvraag na Afwijzing).1

Het onderscheid tussen de verschillende soorten heraanvragers is van belang in het kader van de toetsingsprocedure: de stukken die een heraanvrager moet overleggen, de samenstelling van de toetsingsadviescommissie en de toetsingswijze.

Voorliggend beoordelingskader is door het College vastgesteld in overeenstemming met het Besluit register deskundige in strafzaken en de Wet deskundige in strafzaken. Afstemming is gezocht met representatieve vertegenwoordigers uit de verschillende domeinen; de gebruikers (rechters, officieren van justitie en advocatuur) en vakinhoudelijke deskundigen (beroepsorganisaties, belangenverenigingen, deskundigen uit binnen- en buitenland). Ook is het concept van het Beoordelingskader ter openbare consultatie op de website van het NRGD gepubliceerd.

Dit Beoordelingskader is geldig vanaf de datum die op het voorblad staat vermeld. De geldigheid loopt tot het moment van publicatie van een nieuwe versie. In principe vindt jaarlijks een controle op actualiteit plaats. Deze controle kan leiden tot een nieuwe versie. Het streven is om maximaal eenmaal per jaar een nieuwe versie te publiceren.

Alle wijzigingen die in het Beoordelingskader worden aangebracht leiden tot een nieuwe versie. Nieuwere versies van (onderdelen van) het Beoordelingskader worden aangeduid met een hoger versienummer.

Het NRGD deskundigheidsgebied Forensische Psychiatrie, Forensische Psychologie en Forensische Orthopedagogiek (hierna: FPPO) betreft in hoofdzaak het gedragsdeskundig onderzoek van de persoon van de verdachte.

De onderzoeksvragen binnen dit deskundigheidsgebied worden gesteld in het kader van het strafrecht, waarbij het gaat om kennis van processen van beoordeling, psychopathologie, (mate van) toerekeningsvatbaarheid en risicoanalyse.

Kernvragen die door de geregistreerde psychiater, psycholoog of orthopedagoog beantwoord worden, zijn vragen die betrekking hebben op (verstoringen in) het functioneren van de te onderzoeken persoon (verdachte) ten gevolge van persoonsgebonden kenmerken of als gevolg van interferentie van persoonsgebonden kenmerken en contextuele factoren.

De vraagstelling heeft betrekking op diagnostisch onderzoek van persoonskenmerken van de verdachte en richt zich op de volgende aspecten:

• – de persoonlijkheid(skenmerken);

• – het bestaan van een ziekelijke stoornis of gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens;

• – de doorwerking van een eventuele stoornis op het vermogen van de verdachte de strekking van een tegen hem ingestelde vervolging te begrijpen dan wel diens belangen in het kader van een strafvervolging behoorlijk te behartigen;

• – de doorwerking van een eventuele stoornis in het gedrag ten tijde van het delict waarvan de verdachte wordt verdacht;

• – de doorwerking van externe invloeden op het psychisch functioneren en het gedrag ten tijde van het delict waarvan de verdachte wordt verdacht;

• – de (mate van) toerekeningsvatbaarheid;

• – overwegingen voor het toepassen van het volwassenen- of jeugdstrafrecht;

• – de kans op herhaling;

• – de beïnvloedingsmogelijkheden van de kans op herhaling;

• – de mogelijke combinaties van het niveau van zorg en het niveau van beveiliging waarbinnen die zorg kan plaatsvinden;

• – de noodzaak van een strafrechtelijke maatregel;

• – de noodzaak van het voortduren van een strafrechtelijke maatregel;

• – de (verdere) vormgeving aan een strafrechtelijke maatregel.

(...) beschikt over voldoende kennis van en ervaring binnen het eigen deskundigheidsgebied waarop de aanvraag betrekking heeft.

(...) beschikt over voldoende kennis van en ervaring in het desbetreffende rechtsgebied en voldoende bekend is met de positie en de rol van de deskundige daarin.

• − In het algemeen dient een aanvrager voldoende kennis te hebben van het Nederlandse strafrecht:

  • • context van het strafrecht:

    • ■ Trias Politica, onderscheid privaat-, bestuurs- en strafrecht;

  • • strafprocesrecht:

    • ■ onderzoek door de rechter-commissaris;

    • ■ dwangmiddelen;

    • ■ procesfasen;

    • ■ actoren in de strafrechtsketen (taken, bevoegdheden, verantwoordelijkheden);

    • ■ regelgeving deskundige in het Wetboek van Strafvordering (positie en bevoegdheden opdrachtgever, rechtspositie deskundige, positie en bevoegdheden van advocaat, vormen van tegenonderzoek, deskundigenregister in de strafrechtelijke context);

    • ■ wettelijke besluitvormingskader van de rechter in de strafzaak (beslissingsschema art. 350 Sv), ook met het oog op de relevantie van de opdracht aan de deskundige en op de vraagstelling;

    • ■ verloop van de strafzaak ter zitting;

    • ■ de positie van de deskundige in de rechtsgang;

  • • materiële strafrecht:

    • ■ sancties en strafuitsluitingsgronden (zeer globaal);

  • • kennis van de juridische context van de kwaliteitswaarborging van de deskundige en het onderzoek:

    • ■ positie en rol van ketenpartners bij de kwaliteitsborging van de rapportage;

    • ■ beroepscodes en verwante regelgeving in relatie tot de Gedragscode gerechtelijk deskundigen.

• − In aanvulling op bovenstaande eisen dient een aanvrager voor het deskundigheidsgebied Forensische Psychiatrie, Forensische Psychologie en Forensische Orthopedagogiek:

  • • voldoende kennis van zowel het volwassenen- als het jeugdstrafrecht te bezitten om een opdrachtgever te informeren over de reikwijdte van het eigen deskundigheidsgebied en de opdrachtgever door te verwijzen indien de eigen deskundigheid in een specifieke zaak niet geëigend is;

  • • specifieke kennis van het strafrecht te bezitten waarin de rapporteur rapporteert:

    • ■ specifieke bepalingen voor het volwassenenstrafrecht:

      • − toepassing volwassenstrafrecht (criteria en praktijk);

      • − sancties (straffen en vrijheidsbenemende maatregelen);

      • − vanuit gedragsdeskundig perspectief relevante strafuitsluitingsgronden (mate van toerekeningsvatbaarheid ten aanzien van een strafbaar feit; psychische overmacht; noodweer en noodweerexces);

      • − juridische (strafrechtelijke) kaders voor behandeling van justitiabelen en de rol van de ketenpartners (reclassering, openbaar ministerie en NIFP) in de toeleiding naar zorg;

    • ■ specifieke bepalingen voor het jeugdstrafrecht:

      • − toepassing jeugdstrafrecht (criteria en praktijk);

      • − jeugdsanctiestelsel;

      • − ketenpartners jeugdveld (Kinderrechter, jeugdofficier van Justitie, Raad voor de Kinderbescherming, Jeugdreclassering, gecertificeerde instellingen die jeugdreclassering/ jeugdbescherming uitvoeren);

      • − jeugdbeschermingsrecht (ondertoezichtstelling);

      • − landelijk kader forensische diagnostiek in de jeugdzorg;

      • − positie van de ouders van de jeugdige in het strafproces;

  • • kennis van de juridische context van de kwaliteitswaarborging van de deskundige en het deskundigenonderzoek:

    • ■ wettelijk tuchtrecht, relevante onderliggende regelgeving (Wet BIG, WGBO, beroepscodes en gedragscodes), relevante jurisprudentie (rechtspositie justitiabelen, geheimhoudingplicht, zorg en rapportage, medewerking weigerende justitiabelen, ontkennende verdachten) en de doorwerking daarvan op de positie van de rapporteur;

    • ■ de rapporteur dient het volledige conceptrapport ter inzage en correctie aan te bieden aan de onderzochte en/of diens wettelijke vertegenwoordiger. Als dat niet gebeurt, moet dit worden verantwoord in de rapportage. De reactie en de eventuele aanpassingen van feitelijke onjuistheden naar aanleiding van de inzage moeten in het rapport worden weergegeven;

  • • voldoende forensisch competent en ervaren te zijn, waaronder minimaal:

    • ■ inzicht in de rechtspositionele verschillen tussen hulpverlener-patiënt relatie en de relatie rapporteur-justitiabele en het vermogen naar dat inzicht te handelen.

(...) in staat is de opdrachtgever inzicht te bieden in de vraag of en zo ja, in hoeverre de vraagstelling van de opdrachtgever voldoende helder en onderzoekbaar is om deze vanuit zijn specifieke deskundigheid te kunnen beantwoorden.

(...)

• d. in staat is op basis van de vraagstelling volgens de daarvoor geldende maatstaven een onderzoeksplan op te stellen en uit te voeren.

• e. in staat is onderzoeksmaterialen en -gegevens in een forensische context volgens de daarvoor geldende maatstaven te verzamelen, vast te leggen, te interpreteren en te beoordelen.

• f. in staat is om de geldende onderzoeksmethoden in een forensische context volgens de daarvoor geldende maatstaven toe te passen.

Een aanvrager dient:

• − bekend te zijn met de kaders van het onderzoek, waarbij minimaal het volgende wordt vereist:

  • • bekendheid met richtlijnen voor het verrichten van forensisch onderzoek vanuit het eigen deskundigheidsgebied (zie toelichting hieronder);

  • • bekendheid met de bestaande formats en de achtergronden daarvan, en in staat deze toe te passen in de eigen onderzoek- en rapportagepraktijk;

  • • gecertificeerd te zijn daar waar certificering bestaat voor de toepassing van bepaalde methoden en technieken;

• − algemene kennis en vaardigheden van onderzoek op bovenvermeld gebied te bezitten, waarbij minimaal het volgende wordt vereist:

  • • kennis hebben van en ervaring hebben met het effect van het verblijf in een gesloten justitiële setting op de psychische gesteldheid van de verdachte;

  • • inzicht hebben in de beperkingen die de strafrechtelijke vervolging en het verblijf in een justitiële inrichting met zich brengt voor de uitvoering van het gedragsdeskundig onderzoek;

  • • het in staat zijn tot exploratieve en directieve/confronterende gespreksvoering;

  • • het vermogen om binnen de forensische context, in opdracht van een derde en gegeven een relatief beperkte contactduur met de onderzochte, een werkrelatie op te bouwen en op professionele wijze af te ronden;

  • • het kunnen omgaan met emotioneel belastende situaties (angst, dreiging, afkeer, (tegen-)overdracht);

  • • het in staat zijn het advies te bespreken, in het bijzonder een voor de onderzochte onwelgevallig advies;

  • • het bewustzijn van de eigen veiligheid;

  • • het in staat zijn tot multidisciplinaire samenwerking, dat wil zeggen met onder meer andere gedragsdeskundigen, juristen en reclassering;

• − te beschikken over specifieke kennis en vaardigheden gerelateerd aan de vraagstelling, waarbij minimaal het volgende wordt vereist:

  • • algemeen:

    • ■ inzicht en vermogen om vanuit de psychologische/psychiatrische diagnostiek de vertaalslag te maken naar de forensisch relevante vragen (toerekening, risicoprognose en risicomanagement, forensische zorgprognose en responsiviteit);

    • ■ in staat te zijn de eventuele forensisch relevante invloed van de culturele achtergrond op de beleving, het gedrag en de psychopathologie van de onderzochte te onderkennen en daarnaar te handelen;

    • ■ testtheoretische kennis en kennis van de mogelijkheden en beperkingen van testmaterialen;

  • • diagnostiek:

    • ■ kennis van en ervaring met het diagnostisch proces in een forensische context (attributie, (dis)simulatie, interactie);

    • ■ specifieke kennis van en ervaring met het beloop van in de forensische psychiatrie voorkomende ziektebeelden;

    • ■ kennis van verslavingsproblematiek en de mogelijke forensische gevolgen daarvan;

    • ■ kennis van de specifieke onderwijsniveaus (uitsluitend van toepassing op de deelgebieden strafrecht jeugdigen);

    • ■ uitkomsten van testen kunnen interpreteren in een forensische context;

    • ■ kennis van betrouwbaarheid en validiteit van het testmateriaal;

  • • classificatie:

    • ■ kennis van de mogelijkheden en beperkingen van een classificatiesysteem in de forensische context;

      Toelichting:

      De formulering van deze registratie-eis omvat dat de aanvrager bij gebruik van de DSM op de hoogte is van de cautionary statement bij het forensisch gebruik van de DSM, dat hij weet dat de DSM classificatie niet hetzelfde is als een beschrijvende diagnose en dat de DSM onvoldoende informatie geeft over de beperkingen van de betrokkene.

  • • oordeelsvorming:

    • ■ kennis van redeneer- en beslisprocessen, van determinanten van het oordeel, van processen van beïnvloeding in de oordeelsvorming en van de feilbaarheid van het menselijk oordeel;

  • • relatie stoornis-delict:

    • ■ het in staat zijn tot uitvragen van het delict en tot het verwoorden van een delictanalyse;

  • • risicoprognose:

    • ■ kennis van de betrouwbaarheid en predictieve validiteit van risicotaxatie-instrumenten, alsmede van de mogelijkheden en beperkingen van die instrumenten voor het voorspellen van recidive op individueel niveau;

    • ■ kennis en beheersing van het state-of-the-art opstellen van een risicoprognose waarbij de prognose is gebaseerd op de optimale integratie van klinische en gestructureerde risicotaxatie;

    • ■ gemaakte keuzen voor het al dan niet gebruik van (specifieke) risicotaxatie-instrumenten dienen expliciet in de rapportage te worden opgenomen en beargumenteerd;

    • ■ de verschillende vastgestelde relevante risico- en beschermende factoren dienen te zijn benoemd, waarbij de weging van deze factoren, afzonderlijk en in onderlinge samenhang, dient te zijn geëxpliciteerd, alsook tot welk oordeel die weging leidt en op welke gronden. Eventuele aspecten die een beperkende invloed hebben op de geldigheid van een risicoprognose dienen te worden geëxpliciteerd;

  • • gedragsinterventies:

    • ■ kennis van de mogelijke zorgarrangementen voor de forensische populatie en het in staat zijn een advies te geven over het type behandeling en de mate van beveiliging;

    • ■ inzicht in de effectiviteit (of het ontbreken daarvan) van behandelingen van psychologische en psychiatrische problematiek in de forensische setting;

    • ■ vermogen tot inschatting van de behandelresponsiviteit van betrokkene;

    • ■ kennis van de praktijk van tenuitvoerlegging van straffen en maatregelen;

    • ■ kennis van de organisatie van de psychomedische zorg binnen een gesloten justitiële setting;

    • ■ kennis van het proces van indicatiestelling voor de forensische zorg.

Toelichting bij artikelen 12 (2) d, e en f:

Ten aanzien van de bekendheid van de rapporteur met de richtlijnen en best practices merkt het College het volgende op. Gelet op de praktijk is het op dit moment voor de toetsing van de aanvrager door het NRGD geen harde eis dat een rapporteur de te onderzoeken persoon zelf minimaal twee keer gezien moet hebben. De ingezette instrumenten, waaronder de onderzoeksgesprekken met deze persoon, dienen in verhouding te staan tot de te beantwoorden vraagstelling(en).

(...) in staat is zowel schriftelijk als mondeling over de opdracht en elk ander relevant aspect van zijn deskundigheid gemotiveerd, controleerbaar en in voor de opdrachtgever begrijpelijke bewoordingen te rapporteren.

Een aanvrager dient:

• − in staat te zijn een taalkundig correct, ook voor niet vakgenoten, begrijpelijk en leesbaar rapport te schrijven en daarbij neutrale, niet onnodig diskwalificerende formuleringen te gebruiken;

• − in staat te zijn bij de opzet en de indeling van het rapport de principes van de vigerende formats toe te passen;

• − zich bij het rapporteren steeds bewust te zijn van de reikwijdte van het rapport, zoals de beeldvorming die de rapportage van de onderzochte kan oproepen en de consequenties daarvan voor de besluitvorming van de rechter (bijvoorbeeld in de sfeer van de bewijsvoering);

• − in staat te zijn op heldere wijze voorlichting over het deskundigheidsgebied en de onderzoeksbevindingen te geven aan de gerechtelijke instantie die daarom verzoekt.

Toelichting:

Getoetst wordt of een rapporteur adequate rapporten schrijft, niet of in de rapportage wel of geen gebruik is gemaakt van een format. Formats zijn hulpmiddelen en kunnen daarmee van nut zijn voor de totstandkoming van het rapport.

(...) in staat is een opdracht te voltooien binnen de daarvoor gestelde of afgesproken termijn.

(...) in staat is zijn werkzaamheden als deskundige onafhankelijk, onpartijdig, zorgvuldig, vakbekwaam en integer te verrichten.

Zie de op de website van het NRGD gepubliceerde Gedragscode NRGD die door het College gerechtelijk deskundigen is vastgesteld.

Het College kan een registratie-eis buiten toepassing laten of daarvan afwijken als toepassing tot een zeer onredelijk resultaat zou leiden. De hardheidsclausule kan alleen in bepaalde uitzonderlijke situaties uitkomst bieden. Het ligt op de weg van de aanvrager om zelf feiten en omstandigheden aan te voeren dat in zijn specifieke geval een bepaalde registratie-eis onredelijk is.

Voor alle deskundigheidsgebieden geldt dat de beoordeling plaatsvindt op basis van schriftelijke stukken, waaronder in ieder geval zaaksrapporten en bewijsstukken, in beginsel aangevuld met een mondelinge toetsing. Van deze mondelinge toetsing wordt afgezien indien de deskundigheid van de aanvrager reeds duidelijk is gebleken uit de schriftelijke stukken.

De toetsing geschiedt in beginsel op basis van informatie die de aanvrager heeft verstrekt:

• − algemene gegevens als onderdeel van het aanvraagpakket

• − bewijsstukken van competentie.

Indien dit in het kader van de toetsing noodzakelijk wordt gevonden, kan een extra zaaksrapport en/of informatie worden opgevraagd.