Circulaire bergen van vliegtuigwrakken en vermiste bemanningsleden uit de Tweede Wereldoorlog; [...] van andere explosieven dan geïmproviseerde

Op grond van de Verdragen van Genève betreffende de bescherming van slachtoffers van internationale gewapende conflicten dient de Nederlandse overheid er voor zorg te dragen dat een graf wordt ontzien en te allen tijde kan worden teruggevonden.

Voorts is de Nederlandse overheid naar de strekking van de Verdragen belast met de identificatie van stoffelijke resten bij eventuele opgravingen. Om aan de verdragsverplichting van de Nederlandse overheid inzake de identificatie van stoffelijke resten op een verantwoorde wijze te voldoen, dient ook de berging van het vliegtuigwrak zelf zorgvuldig plaats te vinden en dient betrokkenheid van de BIDKL gewaarborgd te zijn.

Indien een verdragsstaat of een nabestaande de uitdrukkelijke wens kenbaar maakt tot herbegraving dan wel tot overbrenging van stoffelijke overschotten naar het land van herkomst, bestaat er voor de Nederlandse overheid daarmee nog geen verdragsrechtelijke verplichting om tot berging over te gaan. Wel kan men op grond van gevoerd beleid spreken van een inspanningsverplichting. Deze inspanningsverplichting richt zich op het meenemen van overwegingen van piëteit ten aanzien van zowel de gesneuvelden als nabestaanden in het totale afwegingsproces van het gemeentebestuur, waarbij ook overige betrokken belangen aan de orde komen, zoals dwingende redenen van openbare orde en veiligheid of het algemeen belang. Gelet op de strekking van de internationale verdragen, moet bedacht worden dat piëteitsoverwegingen ten aanzien van de overledenen van overwegend belang kunnen zijn bij het besluit het oorlogsgraf ongemoeid te laten.

Indien door het gemeentebestuur wordt besloten tot berging over te gaan zal de Rijksoverheid hierbij vervolgens een ondersteunende rol vervullen. In dit kader worden de bergingsdiensten van het ministerie van Defensie in principe kosteloos aan het gemeentebestuur, zijnde de opdrachtgever, ter beschikking gesteld. Slechts wanneer inzet van Defensiemiddelen is gebonden aan regels voor marktoptreden door de Rijksoverheid (zoals bij de opsporing en dus niet de ruiming van explosieven) worden dientengevolge kosten in rekening gebracht.

Het aanvullend protocol betreffende de bescherming van de slachtoffers van internationale gewapende conflicten legt op verdragspartijen in het algemeen een verplichting om zorgvuldig om te gaan met de stoffelijke resten van in een conflict op hun grondgebied omgekomen militairen. Persoonlijke bezittingen van de overledenen dienen aan de nabestaanden te worden teruggegeven. Het opgraven van stoffelijke overschotten is slechts toegestaan, indien sprake is van een wens van het land van herkomst of een nabestaande (zoals hierboven aangegeven) of opgraving dwingend is geboden door het algemeen belang (waaronder in ieder geval wordt begrepen openbare orde en veiligheid en medische noodzaak).

Verdragspartijen worden in de Verdragen van Genève ook verplicht om overeenkomsten te sluiten om uitwerking te geven aan de desbetreffende bepalingen. Nederland heeft dientengevolge met de Verenigde Staten, met de landen van het Gemenebest en met Duitsland afspraken gemaakt over de wijze van informeren over de vondst van stoffelijke resten en de eventuele overdracht daarvan.

De behandeling van de stoffelijke resten op Nederlands grondgebied dient te geschieden conform de procedures die zijn neergelegd in de Wet op de lijkbezorging.

De Wet wapens en munitie bepaalt dat het zonder ontheffing voorhanden hebben van wapens en munitie, niet is toegestaan. Voor de Krijgsmacht is op deze regel een uitzondering gemaakt. De ruiming van explosieven (zoals geduid in het Bijdragebesluit 1999) is als gevolg van een beslissing van de Ministerraad d.d. 13 april 1999 voorbehouden aan de EOD’en van het ministerie van Defensie. Hierbij kan door de EOD’en gebruik worden gemaakt van civieltechnische explosieven opsporingsbedrijven (voor b.v. graafwerkzaamheden). Indien de opsporingswerkzaamheden worden uitgevoerd zonder personeel van de EOD, dan dienen de desbetreffende opsporingsbedrijven in het bezit te zijn van een ontheffingsvergunning van het ministerie van Justitie.

De Gemeentewet bepaalt dat de handhaving van de openbare orde en veiligheid een primaire verantwoordelijkheid is van de burgemeester.

Op grond van de Kernenergiewet moet de SOVB, onder wiens verantwoordelijkheid de berging plaatsvindt, beschikken over een vergunning om radioactieve stoffen, die zich in het wrak kunnen bevinden, op te sporen en te verzamelen. Een vergunning is niet nodig, indien ten behoeve van deze werkzaamheden derden worden ingeschakeld die reeds beschikken over de vereiste vergunning. Het verzamelde radioactieve materiaal moet worden overgedragen aan de Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval (hierna: COVRA), zijnde een instantie die op grond van de Kernenergiewet gemachtigd is om radioactieve stoffen in te zamelen.

Op basis van de Beoordelingsrichtlijn 5050 moet asbest door een gecertificeerd bedrijf worden verwijderd. Een vergunning voor het verwijderen van asbesthoudend materiaal wordt verleend door het college van burgemeesters en wethouders van de gemeente waar de asbestverwijdering plaatsvindt.

Het Burgerlijk Wetboek biedt in beginsel geen basis waarop de eigendom van buitenlandse militaire vliegtuigen is overgegaan van de oorspronkelijke eigenaar naar een derde. Juridisch betekent dit dat het land van herkomst in principe eigenaar blijft van de opgegraven materialen. Duitse vliegtuigen uit de Tweede Wereldoorlog zijn echter van rechtswege aan de Nederlandse Staat vervallen voor zover zij ten tijde van het in werking treden van het Besluit Vijandelijk Vermogen (Stb. 1944, E133) eigendom van de Duitse Staat waren.

Hierbij gaat het overigens om de wrakdelen van de vliegtuigen en niet om de persoonlijke bezittingen van de bemanning. Deze persoonlijke bezittingen dienen in beginsel altijd aan de nabestaanden te worden teruggegeven. In eerste instantie zullen zowel de persoonlijke bezittingen als de persoonlijke uitrustingsstukken benodigd zijn voor de identificatie van stoffelijke resten. De BIDKL dient derhalve hierover te kunnen beschikken. Deze zal aan de hand van de identificatiewerkzaamheden haar bevindingen rapporteren aan de ambassade(s) van land(en) van herkomst.

Het Bijdragebesluit 1999 geeft gemeenten recht op een vergoeding van Rijkswege van bepaalde kostensoorten, onder bepaalde voorwaarden en boven een bepaald drempelbedrag. Deze bijdrage kan bij het ministerie van BZK worden aangevraagd.

De beslissingsbevoegdheid ten aanzien van het al dan niet laten uitvoeren van bergingen, opsporingen of ruimingen ligt bij het gemeentebestuur. Het is dus aan een gemeente, al dan niet op verzoek van een derde, een afweging te maken of een berging, opsporing of ruiming zal plaatsvinden. Die beslissingsbevoegdheid is primair gebaseerd op de verantwoordelijkheid van de burgemeester voor de openbare orde en veiligheid in zijn gemeente en het feit dat de burgemeester het beste in staat is om de lokale situatie, omstandigheden en overige betrokken belangen bij zijn beslissing te betrekken. De Rijksoverheid voert in principe een ondersteunend beleid bij het bergen en ruimen.

Eventueel noodzakelijke beslissingen over prioriteitstelling van b.v. te bergen wrakken zullen worden genomen in overleg tussen de betrokken overheden. Het bergen van stoffelijke resten en het opsporen of ruimen van explosieven heeft hierbij een eerste prioriteit.

Op grond van de artikelen 175 en 176 van de Gemeentewet kan de burgemeester bij bergingen, opsporingen en ruimingen, indien daartoe aanleiding bestaat, bevelen of algemeen verbindende voorschriften geven die hij ter handhaving van de openbare orde of ter beperking van gevaar nodig acht. Deze bevelen of voorschriften kunnen b.v. een verbod inhouden om het terrein waar de berging, opsporing of ruiming plaatsvindt te betreden, zonder toestemming van het bevoegd gezag.

Gemeenten die de exacte locatie van een vliegtuigwrak hebben vastgesteld en een beslissing nemen om niet tot berging over te gaan worden geadviseerd om de desbetreffende locaties op een passende wijze te markeren. Het ligt in de rede dat dit gebeurt door een monument dan wel een gedenksteen.

De SOVB is belast met en verantwoordelijk voor het daadwerkelijke bergen van vliegtuigwrakken, in het geval een gemeente besluit tot berging over te gaan. De SOVB zal daar waar mogelijk en relevant samenwerken met particuliere organisaties.

De BIDKL is op basis van de vereiste zorgvuldigheid bij uitsluiting belast met en verantwoordelijk voor het bergen en identificeren van stoffelijke resten. De BIDKL voert deze taak uit conform de procedures die zijn neergelegd in de Wet op de lijkbezorging.

De werkzaamheden verbonden aan opsporen – in de zin van het onderzoeken van een bepaald gebied in verband met de vermoede aanwezigheid van explosieven – mogen zowel door militair personeel van één van de EOD’en van het ministerie van Defensie als door civiele explosievenopsporingsbedrijven worden uitgevoerd. Indien de opsporing wordt uitgevoerd door Defensiepersoneel dienen, conform de aanwijzingen voor het verrichten van marktactiviteiten door de Rijksoverheid, marktconforme prijzen in rekening te worden gebracht.

De EOD’en van het ministerie van Defensie zijn n.a.v. een besluit van de Ministerraad bij uitsluiting belast met en verantwoordelijk voor de werkzaamheden verbonden aan de ruiming van de gevonden explosieven. Het Explosieven Opruimingscommando van de Koninklijke Landmacht (EOCKL) treedt hierbij coördinerend op.

Bij een opsporing of ruiming is de burgemeester in principe beslissingsbevoegd. De commandant van de ruimploeg is echter verantwoordelijk en beslissingsbevoegd voor zover het de veiligheid van zijn personeel betreft.

Het opsporen, verzamelen en overdragen van radioactieve stoffen mag worden gedaan door de Stralingsbeschermingdienst van het ministerie van Defensie of een externe instantie die op grond van de Kernenergiewet bevoegd is dergelijke werkzaamheden te verrichten. De SOVB beschikt over de op grond van artikel 29 van de Kernenergiewet vereiste vergunning. Overdracht mag uitsluitend plaatsvinden aan de COVRA.

Het opsporen, verzamelen en overdragen van asbesthoudende stoffen mag worden gedaan door de DTA van het ministerie van Defensie of door de SOVB of door een externe instantie die beschikt over de vereiste vergunning op grond van het Asbest-verwijderingsbesluit.

Verzoeken om tot berging over te gaan worden door de desbetreffende gemeente ingediend bij:

De Commandant van het Logistiek Centrum van de Koninklijke Luchtmacht (C-LCKLu)

Postbus 77

4630 AB Hoogerheide

De genoemde commandant zal op zijn beurt de SOVB, die zich in zijn staf bevindt, verzoeken een vooronderzoek dienaangaande te verrichten. Aan de hand van dit vooronderzoek zal de SOVB wel of niet een positief bergingsadvies afgeven met betrekking tot de haalbaarheid om tot berging van het vliegtuigwrak over te gaan.

De SOVB is in voorkomend geval belast met het vooronderzoek, afgeven van een bergingsadvies, opstellen van een werkplan en heeft bij de daadwerkelijke berging de leiding en de coördinatie bij de uitvoering van de bergingswerkzaamheden met betrekking tot de Defensiediensten. Zijn er aanwijzingen of vermoedens dat zich in of rond het wrak explosieven of stoffelijke resten bevinden, zal de SOVB terstond het EOCKL c.q. de BIDKL in kennis stellen. De SOVB zal vervolgens in overleg met alle betrokken particuliere en overheidsinstanties een werkplan opstellen. In het werkplan zal onder meer worden aangegeven of civieltechnische ondersteuning nodig is voor de uitvoering van de bergingswerkzaamheden. Deze werkzaamheden vallen onder verantwoordelijkheid van de gemeente. Aan de hand van het werkplan kan de gemeente beoordelen of een berging, met waarborging van alle in het geding zijnde belangen en verantwoordelijkheden, financieel en anderszins kan worden uitgevoerd.

Het is mogelijk dat zich in (de omgeving van) het vliegtuigwrak nog explosieven bevinden. De gemeente waar het vliegtuigwrak zich (vermoedelijk) bevindt, kan daarom in beginsel bij berging van een vliegtuigwrak een bijdrage in de kosten vragen bij het ministerie van BZK. Deze aanvraag moet worden ingediend voordat de werkzaamheden aanvangen.

Verzoeken tot berging en identificatie van stoffelijke resten worden ingediend bij de commandant OTCLOG:

Commandant OTCLOG

Kolonel Palmkazerne

Amersfoortse straatweg 85a

Bussum

Postbus 90004

3509 AA Bussum

Verzoeken tot ruiming van explosieven worden ingediend bij:

Explosieven Opruimingscommando Koninklijke Landmacht

Sergeant-majoor Scheickkazerne

Gutenbergweg 10

4104 BA Culemborg

0800-0230494 (gratis)

Het EOCKL coördineert alle verzoeken om tot ruiming over te gaan, stelt prioriteiten vast en schakelt de meest in aanmerking komende EOD(’en) in.

Verzoeken tot opsporing, verzameling en overdracht van radioactieve stoffen moeten worden ingediend bij de Stralingsbeschermingdienst Defensie, dan wel een andere instantie, die op grond van de Kernenergiewet bevoegd is deze werkzaamheden te verrichten.

Verzoeken tot opsporing, verzameling en overdracht van asbesthoudende stoffen moeten worden ingediend bij de DTA van het ministerie van Defensie, de SOVB, dan wel een andere instantie die op grond van het Asbest-verwijderingsbesluit bevoegd is deze werkzaamheden te verrichten.

Wil een gemeente in aanmerking komen voor een Rijksbijdrage in bepaalde kosten, dan moet een berging, opsporing of ruiming, in beginsel voordat de werkzaamheden beginnen, schriftelijk worden aangemeld bij:

Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Directie Brandweer en GHOR

Afdeling Bestuur en Organisatie

Postbus 20011

2500 EA Den Haag

De gemeente kan een bijdrage verkrijgen voor het opsporen en ruimen van explosieven uit de Tweede Wereldoorlog, en voor de berging van vliegtuigwrakken indien en voorzover noodzakelijk voor het opsporen en ruimen van explosieven. De voorwaarden en eisen zijn vastgelegd in het Bijdragebesluit 1999 en de Regeling eisen civiele explosieven opsporingsbedrijven en opruimer explosieven (Stcrt. 2002, 247).

Gezien de mogelijke schadeveroorzakende risico’s van het ruimen van explosieven, verdient het in beginsel aanbeveling voor een concrete ruiming een verzekering af te sluiten voor het bovenmatig risico dat niet wordt gedekt door de reguliere gemeentelijke aansprakelijkheids- en/of risicoverzekering of door een (opstal)verzekering van andere belanghebbenden, b.v. particuliere bedrijven. Ontstaat er bij het optreden van één van de EOD’en van defensie onverhoopt schade, dan kan de gemeente de Staat der Nederlanden (i.c. de Minister van Defensie dan wel de Minister van BZK) in beginsel alleen aansprakelijk stellen voor schade die door opzet of grove schuld van de betreffende EOD is veroorzaakt.