Aanwijzing rechtshulpverzoeken voor grensoverschrijdende observatie

De basis voor deze aanwijzing is gelegen in de Schengen Uitvoeringsovereenkomst (SUO), die op 26 maart 1995 voor Nederland in werking is getreden. De SUO geeft in artikel 40 een regeling voor grensoverschrijdende observatie. Deze geldt voor die gevallen dat een in een bij de SUO aangesloten land geobserveerde persoon de grens met een ander SchengenlandArtikel 40 SUO is van toepassing op de volgende landen: Beneluxlanden, Duitsland, Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal, Griekenland, Oostenrijk, Denemarken, Finland, Zweden, Verenigd Koninkrijk, Noorwegen en IJsland. De SUO behoort tot het Schengenacquis en dat brengt met zich mee dat het voor alle EU-landen moet gaan gelden. passeert en de buitenlandse observatie-eenheid de observatie in dat andere land wil (blijven) voortzetten.

Dit is in bepaalde in de SUO genoemde gevallen toegestaan, mits daarvoor door de bevoegde centrale autoriteit van het aangezochte land vooraf toestemming is verleend. Het voormalig LCGO (Landelijk Coördinatiepunt voor Grensoverschrijdende Observaties), thans opgegaan in het NIC (Nationaal Informatie Coördinatiecentrum) binnen het KLPD, in Zoetermeer (079 3458705), coördineert de uitvoering van grensoverschrijdende observaties en fungeert als centraal aanspreekpunt voor verzoeken tot grensoverschrijdende observatie. De officier van justitie van het Landelijk Parket (LP) voor grensoverschrijdende observatie (dat wil zeggen de Rechtshulpofficier van justitie van het Landelijk IRC of buiten kantooruren de piket officier van justitie van het LP) is in artikel 40 lid 5 SUO aangewezen als de autoriteit die de toestemming van inkomende verzoeken tot observatie dient te verlenen.

Ons land stelt als voorwaarde dat de in het buitenland aangevangen grensoverschrijdende observatie zo spoedig mogelijk bij of na de grensoverschrijding dient te worden overgedragen aan een Nederlands observatieteam. In verband hiermee beschikt ons land over vijf speciale observatieteams (gewoonlijk aangeduid als Schengen OT’s). Deze teams zijn weliswaar verbonden aan een politieregio, maar staan voor wat betreft de uitvoering van Schengenobservaties onder direct gezag van bovengenoemde Officier van Justitie van het Landelijk Parket voor grensoverschrijdende observaties. Zij hebben als eerste prioriteit de uitvoering van inkomende verzoeken om grensoverschrijdende observatie in het kader van artikel 40 SUO. Dit laat onverlet dat ook andere observatieteams zullen worden ingezet voor de uitvoering van dergelijke rechtshulpverzoeken, met name wanneer de plaats van bestemming van tevoren bekend is.

Op 1 februari 2000 is de Wet Bijzondere Opsporingsbevoegdheden (BOB) in werking getreden en is een stelsel van bevelen ingericht. Inkomende verzoeken om grensoverschrijdende observatie worden uitgevoerd op basis van een bevel stelselmatige grensoverschrijdende observatie. Gekozen is om hierbij altijd uit te gaan van stelselmatigheid vanwege de inzet van een observatieteam (OT), de vaak gecombineerde inzet van technische hulpmiddelen (denk aan: aftappen), de onvoorspelbaarheid van het verloop van deze inzet en de controleerbaarheid ervan door de daartoe aangewezen OvJ van het LP en de buitenlandse justitiële autoriteit (bewijsbestemming). Ook gaat een verzoek om grensoverschrijdende observatie steeds vaker gepaard met verzoeken om gecontroleerde aflevering of andere verzoeken, zoals een verzoek tot het opnemen van vertrouwelijke communicatie in de auto.

Naast ‘fysieke’ observatie wordt in toenemende mate gevraagd om ‘technische’ observatie, d.w.z. slechts het plaatsen van plaatsbepalingsapparatuur (peilbaken) onder een voertuig in plaats van de inzet van een observatieteam. Dit valt eveneens onder de reikwijdte van deze aanwijzing. Tevens verdient vermelding dat de artikelen 126g en 126o Sv observatie op niet-verdachten toestaan. Dit maakt ruimere toepassing dan het SUO voorstaat mogelijk, bijvoorbeeld observatie op de vriendin van de verdachte indien de verdachte zelf spoorloos is1. Een dergelijk verzoek dient dan (mede) gebaseerd te zijn op het Europees Rechtshulpverdrag van 1959.

In dit kader is van belang te noemen het Verdrag tussen Nederland, België en Luxemburg inzake grensoverschrijdend politieel optreden van 8 juni 20042. In artikel 19 van dit verdrag is in aanvulling op artikel 40 SUO een aantal uitbreidingen opgenomen, waaronder de mogelijkheid observatie voort te zetten door het luchtruim en over water. Tevens is, met inachtneming van nationaal recht, de mogelijkheid gecreëerd ontsnapte gedetineerden te observeren of niet verdachte personen te observeren die kunnen leiden naar de ontdekking van verdachten.

Gebleken is voorts dat ook landen die niet zijn aangesloten bij de SUO – in toenemende mate – verzoeken om grensoverschrijdende observatie. Het kan immers voorkomen dat een bepaald subject in bijvoorbeeld een Roemeens onderzoek via Duitsland met de auto naar Nederland reist. Er is geen reden dergelijke verzoeken procedureel anders te behandelen. Alleen geldt niet de mogelijkheid tot ‘spoedobservatie’, zoals die wel geregeld is in artikel 40, tweede lid SUO (d.w.z. zonder voorafgaande melding/rechtshulpverzoek bij de in het zevende lid genoemde misdrijven). Dit is uitsluitend mogelijk tussen de SUO landen. Overigens kunnen niet-SUO landen bij spoed eventueel wel een mondeling rechtshulpverzoek doen, mits het voorafgaand aan de grensoverschrijding geschiedt en wordt toegezegd dat het schriftelijk rechtshulpverzoek zo spoedig mogelijk alsnog zal worden aangeleverd.

Door toenemende internationale samenwerking bij de criminaliteitsbestrijding neemt het aantal rechtshulpverzoeken om grensoverschrijdende observatie, gezien de jaaroverzichten van het LIRC, nog steeds toe.

Bovenstaande ontwikkelingen alsmede de ervaringen die de laatste jaren zijn opgedaan met de praktijk van de grensoverschrijdende observatie maken herziening van de OM-Regelingen van 25 maart 1997 en 2 juli 1997 noodzakelijk.

Onder grensoverschrijdende observatie wordt in dit kader verstaan:

• a. een in een ander land aangevangen observatie van personen die ononderbroken wordt voortgezet tot over onze landsgrens, als bedoeld in artikel 40 SUO;

• b. een in een ander land aangevangen observatie van personen die met een vliegtuig, trein of boot in ons land aankomen, waarbij de observatie in dat vervoermiddel is voortgezet, dan wel de betrokkenen geobserveerd zijn tot zij (gegarandeerd) aan boord zijn van het vervoermiddel dat vervolgens rechtstreeks zonder stops Nederland aandoet.

Deze aanwijzing geldt evenwel uitsluitend voor die gevallen waarin daartoe door het buitenland een rechtshulpverzoek tot ons land wordt gericht. Artikel 40 SUO is overigens niet geschreven voor observatie over water of door de lucht. Dergelijke verzoeken dienen (mede) gebaseerd te worden op het Europees Rechtshulpverdrag van 1959 en dienen eveneens gemeld te worden aan het NIC.

Tegelijk met een bevel grensoverschrijdende observatie kan de daartoe aangewezen OvJ van het LP desgevraagd toestemming geven voor de inzet van technische hulpmiddelen als het maken van video- of foto-opnamen of het gebruik van plaatsbepalingsapparatuur (peilbaken). Voorts kan de daartoe aangewezen OvJ van het LP toestaan dat het bevel wordt uitgevoerd door buitenlandse opsporingsambtenaren op basis van artikel 126g lid 9/126o lid 6 Sv en het Samenwerkingsbesluit bijzondere opsporingsbevoegdhedenStb. 15 december 1999, 549.. Hierbij valt te denken aan een grensoverschrijdende observatie in de grensstreek wanneer de tijd te kort is om de observatie door een Nederlands OT te laten overnemen of de situatie dat enkele buitenlandse opsporingsambtenaren bij de uitvoering aanwezig kunnen zijn (zogenaamde opstappers). Voor toestemming tot aanwezigheid van de opstappers dient evenwel een bijzondere reden aanwezig te zijn. Tevens dient het aantal opstappers bij toestemming in beginsel beperkt te blijven tot één persoon. Door de inzet van technische middelen en/of een opstapper kan soms worden voorkomen dat een volledig Nederlands observatieteam of een aantal leden daarvan ter zitting in het buitenland moeten getuigen.

Ten behoeve van de inzet van de Schengen OT’s kan de daartoe aangewezen OvJ van het LP beschikken over het NIC. Het NIC fungeert als meldpunt, als coördinatiepunt en geeft advies bij het opstellen van rechtshulpverzoeken om grensoverschrijdende observatie zowel vanuit als naar het buitenland. Het LIRC zal in samenspraak met het NIC contact leggen met andere IRC’s en met de daartoe aangewezen OvJ van het LP.

De Schengen OT’s worden, al dan niet op verzoek van het lokaal openbaar ministerie, door de daartoe aangewezen OvJ van het LP ingezet waarbij de volgende prioriteitstelling wordt gehanteerd:

1e. Ter uitvoering van een verzoek uit een Schengenland:

• a. waarbij geen bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen, of

• b. waarbij wel een bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen, maar binnen de betreffende regio en de naastgelegen regio’s nog geen observatiecapaciteit beschikbaar is.

2e. Ter uitvoering van een verzoek uit een niet-Schengenland:

• a. waarbij geen bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen, of

• b. waarbij wel een bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen, maar binnen de betreffende regio en de naastgelegen regio’s nog geen observatiecapaciteit beschikbaar is.

3e. Ter uitvoering van een binnenlands verzoek tot observatie-assistentie op basis van een rechtshulpverzoek met een spoedeisend karakter:

In dit geval dient de betreffende regio of de eenheid van de Nationale Recherche (NR) eerst assistentie van de naastgelegen regio’s te vragen alvorens een beroep te doen op de Schengen OT’s.

De aanvraag bij de daartoe aangewezen OvJ van het LP gebeurt in dat geval schriftelijk (in spoedgevallen eventueel mondeling met zo spoedig mogelijke schriftelijke bevestiging) en houdt in de reden waarom er geen regionale capaciteit beschikbaar is, alsmede aan welke andere regio’s er (tevergeefs) om assistentie is verzocht.

Speciale aandacht behoeven de BOD’en (Bijzondere OpsporingsDiensten: FIOD-ECD, AID, SIOD, VROM-IOD). Binnen de BOD’en is één sectie verantwoordelijk voor de uitvoering van de observaties van voornoemde diensten: het Team Opsporings Ondersteuning (TOO). Indien het buitenland verzoekt om een grensoverschrijdende observatie wordt het TOO ingezet, voor zover het verzoek een taakgebied bestrijkt waar het Functioneel Parket en de BOD’en zich mee bezig houden. Wanneer het TOO geen capaciteit heeft wordt door het TOO de naastgelegen regio’s bevraagd of de KMAR.

Voorts behoeft aandacht de relatie tussen de eenheden van de NR en de regio’s. Indien sprake is van een buitenlands verzoek, dat betrekking heeft op een aandachtsgebied van de NR, wordt het verzoek via het LIRC voorgelegd aan de daartoe aangewezen officier van justitie van de NR. Deze beslist aan de hand van criteria voor toedeling of het verzoek door de desbetreffende eenheid van de NR wordt uitgevoerd. Indien de eenheid van de NR het verzoek uitvoert en tevens een bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen wordt uiteraard het IRC van het tevens bevoegde lokale parket geïnformeerd. Indien de eenheid van de NR het verzoek niet uitvoert en een bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen volgt een gemotiveerde afwijzing door de NR, waarna het verzoek wordt gezonden naar het IRC van het desbetreffende bevoegde lokale parket. Dit parket is dan verantwoordelijk voor de uitvoering van het buitenlands verzoek.

Uitgaande rechtshulpverzoeken inzake grensoverschrijdende observatie welke zijn gebaseerd op artikel 40 SUO dienden ingevolge de brief van het College van PG’s van 25 maart 1997 via de OvJ van het LP te lopen. In de praktijk heeft de daartoe aangewezen OvJ van het LP hooguit nog een adviserende rol, maar geen inhoudelijke bemoeienis meer met dergelijke verzoeken. Met name, nu de IRC’s (en het gebruik van LURIS) thans kunnen zorgen voor uniformiteit, coördinatie en kwaliteitsbewaking bij de uitgaande rechtshulpverzoeken tot grensoverschrijdende observatie. De daartoe aangewezen OvJ van het LP speelt derhalve geen rol bij dergelijke verzoeken.

Van belang blijft evenwel dat voorkomen moet worden dat meer observaties op dezelfde subjecten lopen door een melding aan het LIPO/MRO-systeem te doen. Dit kan vanuit de regio’s zelf worden gedaan.

Het komt te vaak voor dat door Nederlandse opsporingsambtenaren in het buitenland wordt geobserveerd zonder dat vooraf aan de bevoegde autoriteiten toestemming is gevraagd. Dat is niet toegestaan, behoudens in uitzonderlijke gevallen. Observaties in het buitenland mogen slechts plaatsvinden nadat door de aldaar bevoegde autoriteiten daartoe toestemming is verleend op basis van een voorafgaand justitieel rechtshulpverzoek, tenzij ten gevolge van het bijzonder spoedeisend karakter (art. 40 tweede lid SUO) van het optreden niet vooraf een schriftelijk rechtshulpverzoek kan worden ingediend aan de centrale autoriteit in het buitenland. In dat geval dient zo spoedig mogelijk telefonische melding plaats te vinden bij die autoriteit en daarna alsnog het schriftelijke rechtshulpverzoek tot grensoverschrijdende observatie bij de opgrond van artikel 40 SUO aangewezen centrale buitenlandse autoriteit te worden ingediend. Bij niet naleven van de in artikel 40 SUO aangegeven voorwaarden kan toestemming tot gebruik van de door de observatie verkregen onderzoeksgegevens worden geweigerd. Een vergelijkbare procedure zal kunnen worden gekozen bij spoedeisende verzoeken aan niet-SUO-landen. Er bestaat dan echter geen verdragsverplichting tot inwilliging van verzoeken (achteraf) tot het gebruik maken van de door een dergelijke observatie verkregen onderzoeksgegevens. Contact met de bevoegde autoriteiten voorafgaand aan de grensoverschrijding (telefoon/fax) is ook in dergelijke gevallen van groot belang.

Luchthaven Schiphol

Een bijzondere situatie is een observatie op dan wel vanaf Schiphol. Hierover heeft de daartoe aangewezen OvJ van het LP met het Parket Haarlem (IRC Haarlem) afspraken gemaakt. In het kort komen de afspraken er op neer dat, indien gevraagd wordt door het buitenland om toestemming voor grensoverschrijdende observatie, de daartoe aangewezen OvJ van het LP toestemming geeft voor de grensoverschrijdende observatie. De bovengenoemde procedure onder punt 4 is dan grosso modo van toepassing. Indien evenwel gevraagd wordt om een ‘gewone’ observatie (geen voortgezette observatie van een in het buitenland aangevangen observatie) en duidelijk is waar de te observeren subjecten heengaan in Nederland, dan betreft het een observatie van een lokaal OT en is parket Haarlem c.q. het lokale OM verantwoordelijk. Is het niet op voorhand duidelijk waar de te observeren subjecten in Nederland naar toe gaan, dan verleent de daartoe aangewezen OvJ van het LP toestemming en wordt een Schengen OT ingezetZie: Samenvatting gesprek GOO van 30 januari 2003 tussen parket Haarlem en LP. Beschikbaar bij het LIRC..

Levensbedreigende situaties en tactische ondersteuning

Wanneer redelijkerwijs mag worden aangenomen dat vuurwapengeweld tegen de politie of derden dreigt of anderszins de beheersbaarheid van de zaak daartoe noopt – bijvoorbeeld bij een gecontroleerde aflevering van een niet onaanzienlijke hoeveelheid verdovende middelen of als een internationaal gesignaleerde verdachte moet worden aangehouden – kan het genoodzaakt zijn dat gelijktijdig met de inzet van een Schengen OT een arrestatieteam (AT) wordt ingezet. In de gevallen dat nog geen bevoegd lokaal openbaar ministerie is aan te wijzen of overdracht aan een lokaal OM niet (tijdig) mogelijk is, zal de HOvJ van het LP of diens plaatsvervanger daartoe kunnen besluiten.

Grensoverschrijdend afluisteren (OVC)

Steeds vaker gaan verzoeken om grensoverschrijdende observatie gepaard met een verzoek opnemen vertrouwelijke communicatie (OVC) conform de artikelen 126l/s Sv. De OvJ kan, na van de RC een machtiging te hebben gekregen, aan een Nederlandse opsporingsambtenaar het bevel geven vertrouwelijke communicatie op te nemen met een technisch hulpmiddel. Dit bevel kan niet gegeven worden aan buitenlandse opsporingsambtenaren, zoals bijvoorbeeld wel het geval is bij observatie en infiltratie (zie o.a. de artikelen 126g lid 9, 126h lid 4 Sv en het Samenwerkingsbesluit bijzondere opsporingsbevoegdheden). Wel kan op grond van artikel 7 lid 2 Besluit technische hulpmiddelen bijzondere opsporingsbevoegdheden door de OvJ bepaald worden dat de niet gecertificeerde buitenlandse apparatuur door de Nederlandse opsporingsambtenaar mag worden gebruikt. Voor het ‘ophalen’ van de informatie dienen derhalve Nederlandse opsporingsambtenaren te worden ingezet (met inachtneming van art. 552 oa lid 4 Sv).

Het laat zich raden dat het vorenstaande inhoudt dat het buitenland in een zo vroeg mogelijk stadium Nederland dient te informeren over het verzoek tot OVC, aangezien in een te laat stadium niet meer de gewenste voorbereidingen kunnen worden getroffen.

Van elke in behandeling genomen rechtshulpverzoek tot grensoverschrijdende observatie wordt door de betrokken OT’s een afloopbericht opgesteld en binnen 3 werkdagen naar het NIC verzonden. Het format voor voornoemd afloopbericht wordt door het NIC aan de betrokken (L)IRC’s ter beschikking gesteld.