Besluit beleidsregels en subsidieplafond Vakbondsmedefinanciering 2009–2012

De wereldwijde recessie van de jaren ‘80 heeft veel formele werkgelegenheid doen verdwijnen in zowel de private sector als bij de overheid. Liberalisering, onder druk van globaliseringsprocessen, heeft veel bedrijven ertoe aangezet hun arbeidsproces te flexibiliseren en delen van de productie uit te besteden. Overheden hebben dit mogelijk gemaakt door arbeidswetgeving aan te passen, zodat de mate van rechtsbescherming van arbeiders in veel landen afneemt. Daarnaast wordt door het voortduren van de armoede een omvangrijke ‘overlevingseconomie’ in stand gehouden, zowel in de steden als op het platteland.

De groei van de werkgelegenheid is niet gelijk opgegaan met de groei van de wereldbevolking. Veel mensen die nu aangewezen zijn op de informele sector of het micro- en kleinbedrijf hadden voorheen een baan in de formele sector, bij ondernemingen of bij de overheid of semi-overheid. Deze mensen hebben banen met redelijk veel zekerheid moeten inruilen voor werk met een hoge mate van onzekerheid. Om hoeveel mensen het hier precies gaat is moeilijk aan te geven, omdat er uiteenlopende definities van informele economie bestaan (de verschillen per land, en binnen een land per organisatie, zijn groot). De ILO schat dat de informele economie de komende jaren 93% van alle nieuwe werkenden zal moeten opvangen.

In veel landen is de arbeidswetgeving niet algemeen van toepassing waardoor bepaalde groepen werknemers zoals werknemers zonder vast contract niet dezelfde arbeidsrechten genieten als werknemers met een vast contract, zoals het recht op een wettelijk minimumloon of het recht op een maximum aantal werkuren.

Grote multinationale ondernemingen hebben steeds minder mensen in directe dienst en besteden hun werk uit aan toeleveranciers of onderaannemers. Ook worden mensen ingehuurd via verschillende uitzendconstructies. Waar werknemers met een arbeidsrelatie met (multinationale) ondernemingen naast salaris meestal ook recht hadden op pensioen, ziektekostenverzekeringen, medische hulp, huisvestingsprogramma’s en opleidingsmogelijkheden, hebben de nieuwe ‘flexibele’ werknemers dit niet.

Een andere trend die tot informalisering van arbeid leidt, is de migratie van werknemers – binnen landen maar vooral ook grensoverschrijdend.4 Het aantal migranten is toegenomen van 75 miljoen in 1960 tot 200 miljoen in 2007. Als percentage van de wereldbevolking is dit aantal echter vrijwel constant gebleven (2,5 tot 3 procent). Geïmmigreerde werknemers werken niet zelden in slechte omstandigheden en met minder rechtsbescherming dan mensen van het land zelf. Voor vakbonden zijn deze werknemers moeilijk bereikbaar. Dit is veelal te wijten aan cultuurproblemen en een gebrek aan middelen, maar ook doordat wetgeving het organiseren van werkenden soms verbiedt.

Het werk in veel zogenaamde ‘Export Processing Zones’ in ontwikkelingslanden kan als onzeker werk bestempeld worden. Zo bestaat er in deze zones geen recht op organisatie. Vanwege het vaak ontbreken van georganiseerde werkgevers of werkgeversorganisaties kunnen er geen collectieve afspraken gemaakt worden. Ook heeft men te maken met bedrijven die zaken doen met malafide bonden. Vrouwelijke werknemers worden vaak geconfronteerd met onveilige woon-werk afstanden.

Hoewel het lastig blijkt de informeel werkenden te bereiken en te organiseren, slagen de vakbonden in ontwikkelingslanden er dankzij niet aflatende inspanningen evenwel steeds beter in om informeel werkenden te organiseren en voor de belangen van organisaties van informeel werkenden op te komen. Soms fungeert een uit zelforganisatie voortgekomen organisatie als de motor voor verandering. Kortom, ook voor informeel werkenden kunnen vakcentrales concrete verbeteringen (doen) realiseren, met name wat betreft nationale sociale voorzieningen.

Vrouwen hebben, ondanks hun enorme potentieel als actoren in ontwikkelingsprocessen, in de praktijk nog steeds een achtergestelde positie op de arbeidsmarkt. Informalisering en flexibilisering van werk hebben tot gevolg gehad dat vrouwen steeds slechter betaald worden en onveilig en onregelmatig werk moeten uitvoeren. Vrouwen hebben daardoor een grotere kans in armoede te moeten leven dan mannen en kunnen daar moeilijker aan ontsnappen.

Millennium Ontwikkelingsdoel 3 richt zich specifiek op het verbeteren van de positie van vrouwen.5 Inzet vanuit de vakbeweging richt zich ondermeer op het bevorderen van deelname van vrouwen in bestuur en beleid van vakbonden en verhoogde toegang tot de arbeidsmarkt. Gelijk loon voor gelijk werk, de deelname van meisjes aan onderwijs, campagnes tegen seksuele intimidatie en huiselijk geweld, CAO’s die de combinatie werk en zorg voor moeders vergemakkelijken, meer maatregelen ter bescherming van zwangere vrouwen en beter zwangerschapsverlof zijn onderwerpen die steeds vaker prominent op de agenda van vakbonden staan. De rol van de vakbeweging op het gebied van hiv/aids ligt met name op het terrein van hiv-preventie en het tegengaan van stigmatisering en discriminatie op de werkplek.6

Kinderarbeid is een harde realiteit in het leven van meer dan 200 miljoen kinderen.7 In VN-verband zijn afspraken gemaakt die kinderen moeten beschermen tegen verdere economische uitbuiting en onveilig werk8. Het tegengaan van kinderarbeid in de wereld is één van de prioriteiten in de Nederlandse mensenrechtenstrategie. Inzet is om via verschillende fronten uiteindelijk alle vormen van kinderarbeid uit te bannen. Dat betekent ondermeer met steun aan de vakbeweging via het vakbondsmedefinancieringsprogramma. Immers, ook de vakbeweging is in veel ontwikkelingslanden actief in de bestrijding van kinderarbeid. Het betreft een groep werkers die officieel niet hoort te werken, maar op school hoort te zitten en waar ook geen nieuwe leden te werven zijn. De vakbeweging verdedigt de belangen van deze kinderen en vecht voor het recht op goed formeel onderwijs. Tegelijkertijd proberen vakbonden de positie van ouders te versterken door hen binnen de vakbond te organiseren en voor volwaardig werk en leefbare lonen op te komen.

Er bestaat een causaal verband tussen de versterking van arbeidsrechten en de vermindering van armoede.9 Drie aspecten spelen hierbij een belangrijke rol: democratisering, sociale dialoog en arbeidsrechten. Wanneer mensen een stem krijgen (democratisering) en groepen met verschillende belangen met elkaar in overleg treden om het gezamenlijke doel van een stabiel werk- en leefklimaat te bereiken (sociale dialoog), heeft dit een sterke positieve invloed op armoedereductie. De waarborging van arbeidsrechten, zoals het recht op organisatie, is een belangrijke voorwaarde voor democratisering en ook voor het realiseren van een rechtvaardiger verdeling van de economische groei. Indien werknemers zich kunnen organiseren en er sprake is van serieuze dialoog en onderhandelingen, is er ook ruimte om problemen op te lossen, zoals discriminatie van vrouwen en kinderarbeid. Er is derhalve een direct verband tussen arbeidsrechten en MDG’s.

Erkenning en naleving van vakbondsrechten zijn een noodzakelijke voorwaarde om als vakbond in een land te opereren. De vakbeweging speelt op verschillende manieren een rol in het verdelingsvraagstuk: door in collectieve onderhandelingen een leefbaar loon en beloningsverschillen aan de orde te stellen; door op nationaal niveau de dialoog met overheden aan te gaan over lonen en uitkeringen en voor ‘decent work’ te pleiten bij economische groei en toename van werkgelegenheid en tegen het wegvloeien van  economische opbrengsten naar het buitenland.

Om armoedevermindering te realiseren, moet economische groei ook leiden tot productieve en volwaardige werkgelegenheid. De particuliere sector (in dit geval de werkgevers en werknemers en hun organisaties) speelt een cruciale rol in het bevorderen hiervan. Vakbonden komen op voor de belangen van werknemers en dragen via collectieve onderhandelingen over arbeidsvoorwaarden bij aan een eerlijker verdeling van de groei. Een hogere organisatiegraad van werknemers leidt veelal tot een lagere inkomensongelijkheid en inflatie, minder loondiscriminatie van vrouwen en minderheidsgroepen, een hogere productiviteit en daardoor betere economische prestaties.10 Dit past binnen de groei en verdelingsagenda uit Een Zaak van Iedereen.

Een goede sociale infrastructuur als onderdeel van het ondernemen tegen armoede is van groot belang. Stabiele sociale verhoudingen en een vorm van sociale dialoog dragen bij aan een betere economie. Goed algemeen overleg over lonen en arbeidsvoorwaarden gaat dikwijls samen met lagere en minder langdurige werkloosheid, lagere loonsverschillen en minder en kortere stakingen dan in landen waar het overleg minder sterk is uitgebouwd. Goede industriële relaties kunnen het investeringsklimaat bevorderen. Private sectorontwikkeling is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van vakbonden, werkgevers en overheid in partnerlanden, daarbij ondersteund door hun Nederlandse ‘counterparts’ die hun interventies onderling nauwkeurig dienen af te stemmen om synergie tot stand te brengen.

Particulier initiatief en bedrijvigheid kunnen onder bepaalde voorwaarden leiden tot economische groei, volwaardige werkgelegenheid, goede sociale verhoudingen en ecologische duurzaamheid. Vakbonden kunnen via sociale dialoog bijdragen aan de totstandkoming van een dergelijke ‘enabling environment’. Naast puur economische factoren zijn andere aspecten ook van belang voor de concurrentiepositie van landen: een goed functionerend rechtsstelsel, transparante besluitvorming, bescherming van intellectueel eigendom, een opgeleide beroepsbevolking, geen corruptie, veiligheid, goede gezondheidszorg en goed toegankelijk onderwijs.

Nederlandse vakcentrales worden uitgenodigd toe te lichten hoe zij invulling geven aan concrete ondersteuningsacties die de sociale dialoog tussen overheid, vakbonden en werkgeversorganisaties versterken om tot een beter onderbouwd en breed gedragen sociaal-economisch beleid te komen in partnerlanden. Hierbij kan samengewerkt worden met partijen die hetzelfde doel nastreven, zoals ambassades, DECP en MFS-organisaties, zodat optimaal gebruik gemaakt wordt van synergie-effecten. Het is met name van belang dat de actuele ervaring en expertise van werkgevers en vakbonden samen ingezet worden, bij voorkeur via de SER.

Vakbonden zijn van oudsher betrokken bij (beroeps)opleidingen en scholing. Ontwikkelingslanden die een grote economische groei kennen investeren in de regel veel in onderwijs en het verhogen van het opleidingsniveau van werknemers. Investeringen die aangetrokken worden in sectoren waar een hoger opleidingsniveau nodig is, leveren in de regel ook betere banen op. Werknemers die bijvoorbeeld in de ICT-sector werken, behoren op een gegeven moment tot de middenklasse van een land. Werknemers in de arbeidsintensieve maar laaggekwalificeerde sectoren als de kledingsector, verdienen nauwelijks meer, vaak zelfs minder, dan een leefbaar loon en hebben nauwelijks kans op enige loopbaanontwikkeling. In veel landen spelen bonden een rol in het kader van beroepsopleidingen. Daarnaast maken vakbonden zich ook sterk voor ‘Education for All’ als een basisrecht. Uiteraard spelen onderwijsbonden en ambtenarenbonden hun specifieke rol in het verbeteren van het opleidingsniveau en de kwaliteit van het onderwijs.

Het is van belang dat vakbonden in ontwikkelingslanden in staat zijn hun functie en daaruit volgende taken adequaat te vervullen. Ze moeten zich kunnen aanpassen aan een verandering in de samenstelling van de beroepsbevolking, veranderde economische omstandigheden zoals toenemende informalisering, de grote verscheidenheid in arbeidsrelaties en internationalisering. Vakbonden kunnen alleen representatief zijn als ze in staat zijn zich constant te vernieuwen. Vakbonden zullen zich moeten ontwikkelen tot onmisbare overlegpartners voor overheid en werkgevers bij het realiseren van duurzame economische ontwikkeling.

Dit betekent ook meer internationaal kunnen opereren, daar waar multinationals en internationale financiële instellingen dat ook doen. Vakbonden moeten belangen kunnen verdedigen via (internationaal) vakbondswerk binnen multinationale ondernemingen en productieketens, via internationale lobby rond handel, en door het stimuleren van investeringen om economische groei en rendementen meer ten goede te laten komen aan armen. Vakbonden die een goed draaiende organisatie hebben, voldoende inkomsten genereren uit contributie en een democratisch leiderschap hebben, kunnen iets betekenen voor hun leden, een volwaardige overlegpartner zijn en internationaal aansluiting vinden voor hun lobby-activiteiten.

In het kader van het VMP ontvangen vakbonden in ontwikkelingslanden steun om hun organisatie te versterken, te herstructureren, zich te professionaliseren en de krachten te bundelen. Voor de Nederlandse vakcentrales is hierbij een actieve coachende rol weggelegd, onder meer via overdracht van kennis en vaardigheden op bestuursniveau.

Lokale (vak)organisaties hebben een belangrijke rol in het vergroten van bewustwording rond fundamentele arbeidsnormen in bedrijven waar wordt geproduceerd voor export. Vanuit het internationale perspectief heeft de vakbeweging een rol als gesprekspartner c.q. controlerende partij om te blijven wijzen op het toepassen van internationaal vastgestelde arbeidsnormen, ondermeer via de onderhandelingen over multilaterale handelsakkoorden.

De ILO en de ITUC onderstrepen het belang van de strijd tegen hiv/aids om de Decent Work Agenda en de capaciteit om duurzame armoedebestrijding en de naleving van fundamentele mensenrechten te verwezenlijken.13 Bij de ILO worden door de tripartiete delegaties van de lidstaten internationale arbeidsnormen vastgesteld. Een speciale groep van deze arbeidsnormen wordt gevormd door de zogenaamde fundamentele arbeidsnormen.14 Dit zijn mensenrechten die voor iedereen en overal gelden. Samenwerking tussen vakbonden, werkgevers en overheden moet ertoe leiden dat deze internationaal erkende rechten van werknemers universeel worden gerespecteerd.

De internationale vakbeweging zet zich er voor in dat de WTO de fundamentele arbeidsnormen koppelt aan handelsakkoorden en dat zij zich als organisatie duidelijk uitspreekt over het belang van de naleving van deze arbeidsnormen. Dit is een uitvloeisel van het eerste gezamenlijke ILO/WTO rapport ‘Trade and Employment: Challenges for Policy Research’ (februari 2007). Sociale partners, en in het bijzonder de vakbeweging, hebben de taak om de sociale dimensie van handel in beeld te brengen en te houden.

Daarnaast dringt de internationale vakbeweging via de Global Union Group – een samenwerkingsverband bestaande uit de Internationale Vakcentrale (ITUC) die 168 miljoen leden in 155 landen vertegenwoordigt, de Global Union Federations (GUF’s) die hun sector op internationaal vakbondsniveau vertegenwoordigen, en het adviesorgaan van vakbonden (TUAC) bij de OESO –bij de internationale financiële instellingen IMF en WB aan op meer aandacht voor de ‘pro poor’ benadering van economische hervormingen. De ’Global Union Group’ heeft tweejaarlijkse ’high level meetings’ met IMF en WB en stelt daarvoor ‘statements’ op (laatstelijk in april en oktober 2008). Bovendien bieden PRSP’s voor de vakbeweging een kapstok om thema’s als sociale dialoog, arbeidsnormen, sociale zekerheid en werkgelegenheid op de agenda te krijgen. Steun via het VMP richt zich met name op internationale vakbondssamenwerking en lobby rond handel en investeringen om er voor te zorgen dat economische groei en rendementen ook ten goede komen aan de armen.

Naarmate het globaliseringsproces voortschrijdt en de invloed van multinationale ondernemingen toeneemt, wordt het steeds belangrijker dat er duidelijkheid bestaat aan welke normen en voorwaarden zij zich in hun internationale handelen moeten houden. Ketenverantwoordelijkheid is hierbij een centraal begrip. Sociaal of Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) kan op verschillende manieren worden bevorderd: door middel van gedragscodes, keurmerken, convenanten of ‘International Framework Agreements’ met bedrijven over hun ondernemingsgedrag. Vakbonden in het Noorden, vaak handelend vanuit hun lidmaatschap van internationale beroepsfederaties, spreken bedrijven op grond van deze afspraken aan op de arbeidsnormen die zij hanteren voor collegawerknemers wereldwijd en de eisen die zij stellen aan hun toeleveranciers in het kader van ketenverantwoordelijkheid.

Een sterk maatschappelijk middenveld kan een bijdrage leveren aan de totstandkoming van MVO in ontwikkelingslanden. Daarnaast is het van belang dat nationale vakbonden zich toerusten om ook internationaal te opereren en zo via hun internationale netwerk onderhandelingen afdwingen met multinationale ondernemingen.

Vanuit het VMP ligt de nadruk met name op het naleven van de arbeidsnormen, sociale dialoog en overleg, en het betrekken van werknemers/bonden als stakeholders bij processen. Zo kunnen lokale bonden worden ondersteund die in overleg met de sociale partners en andere stakeholders probleemsituaties rond het niet maatschappelijk verantwoord ondernemen van bedrijven aan de orde stellen en verbetertrajecten inzetten. Te denken valt hierbij aan het aanpakken van kinderarbeid, maar ook overwerk, veiligheid, ongelijke behandeling, recht op organisatie en behoud van werkgelegenheid. Ondersteuning kan hierbij dus zowel gericht zijn op organisatie (ledenwerving), deskundigheidsbevordering als op specifieke lobby of bewustwordingsactiviteiten of op internationale samenwerking van vakbonden binnen een multinational of keten.

Nederland ondersteunt Publiek-Private Partnerschappen (PPP’s) gericht op het aanpakken van knelpunten rond productieketens in partnerlanden. Nederlandse vakcentrales worden uitgenodigd om met concrete voorstellen te komen om via ondersteuning van lokale partnerorganisaties hierbij aan te sluiten. Uitgangspunt is om elkaars interventies te versterken en synergie te bereiken. Hetzelfde geldt voor een aantal strategische partnerschappen waar Nederland aan deelneemt, zoals het Initiatief Duurzame Handel (Schokland Akkoord) en sociale partnerschappen (SPP’s) als het Fair Flower project en de Fair Wear Foundation. Nederlandse vakcentrales worden uitgenodigd toe te lichten hoe zij hier concrete invulling aan geven om deze strategische partnerschappen via lokale vakbonden te versterken en/of uit te bouwen.

Wereldwijd blijft de positie van vrouwen achtergesteld. Vrouwen profiteren onvoldoende van economische groei en zijn oververtegenwoordigd in de ‘informele sector’. Vrouwen hebben net als veel jongeren, bepaalde etnische groepen of migranten, weinig kans op toetreding tot de formele arbeidsmarkt. Daarnaast is het nog steeds zo dat de participatie van vrouwen met name op de bestuurlijke niveaus in vakbondsstructuren (lokaal, nationaal en internationaal) te wensen overlaat. Vanuit twee invalshoeken wordt ingezet op de verbetering van de positie van vrouwen.

De Nederlandse vakcentrales die in aanmerking wensen te komen voor een subsidie op basis van dit beleidskader dienen vóór 28 februari 2009 een daartoe strekkende schriftelijke en rechtsgeldig ondertekende aanvraag in te dienen bij de afdeling Maatschappelijke Organisaties (DSI/MY) van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Deze aanvraag dient een bedrijfsplan, een begroting en een liquiditeitsprognose te omvatten. De aanvraag zal worden beoordeeld naar de mate waarin het voorstel bijdraagt aan de doelstellingen van dit beleidskader en aan de criteria die hieronder uiteengezet worden.

De ontvangen subsidieaanvragen worden getoetst op twee hoofdpunten:

• • De eigenschappen en kwaliteit van de aanvragende organisatie;

• • De inhoud en kwaliteit van de subsidie aanvraag.

Beoordelingscriteria betreffende de eigenschappen en kwaliteit van de aanvragende organisatie:

• • De organisatie is een Nederlandse vakcentrale;

• • Geschiedenis en de relatie van de missie met armoedebestrijding;

• • Aard en de kwaliteit van relaties met partnerorganisaties, relatie met goed donorschap;

• • Aard en kwaliteit van relaties met derden, waaronder de visie op complementariteit en partnerschappen;

• • ‘Track record’ van de organisatie met betrekking tot impact en duurzaamheid van behaalde resultaten;

• • Kwaliteit van het beleid ten aanzien van personeel ten dienste van doelmatigheid;

• • Kwaliteit van de bestaande procedures en systemen op het gebied van monitoring en evaluatie alsmede kwaliteitsmanagement;

• • Kwaliteit van het financieel en administratief management.

• • De organisatie toont lerend en innoverend vermogen, en is gericht op overdracht van verantwoordelijkheden naar de lokale organisatie(s);

Beoordelingscriteria betreffende de inhoud en kwaliteit van de aanvraag:

Resultaten:

• • De mate waarin de ingediende voorstellen tegemoet komen aan de resultaten en werkwijze zoals geformuleerd in hoofdstuk 3 en 8 van dit beleidskader.

Strategie:

• • Kwaliteit van de strategische analyse, waarbij in het bijzonder gekeken wordt naar de consistentie tussen contextanalyse, probleemstelling, operationele doelstellingen, gehanteerde interventiestrategie en resultaten;

• • De relevantie van de indicatoren voor landen- en partnerkeuze voor realisatie van de resultaten benoemd in hoofdstuk 3;16

• • Uitgewerkt voorstel hoe in vier jaar naar nieuwe landenverdeling toegewerkt wordt;

• • Concrete voorstellen hoe meer synergie te bereiken in de partnerlanden op het terrein van groei & verdeling (in het bijzonder de sociale dialoog), Publiek Private Partnerschappen (PPP’s) en strategische partnerschappen. Hierbij dient tevens aandacht te worden besteed aan ‘domestic accountability’ van lokale partnerorganisaties;

• • Concrete voorstellen hoe resultaten bereikt worden voor specifieke doelgroepen zoals informeel werkenden, vrouwen, jongeren en kinderen;

• • Het voorgestelde initiatief is vraaggericht en aantoonbaar in nauwe samenwerking met de lokale organisaties tot stand gekomen en uitgewerkt.

Efficiëntie:

• • Inzichtelijkheid van de toerekeningssystematiek met betrekking tot overhead-kosten (toerekening middelen aan doelstellingen);

• • Efficiënte inzet van middelen op projectniveau, met name ook voor internationale projecten;17

• • Voldoende inzichtelijk maken van de doeltreffendheid van (gediversificeerde) trainingsmethoden, door toe te lichten op welke wijze het geleerde in de praktijk zal worden toegepast en tot verandering zal leiden;18

• • Afstemming en samenwerking tussen Nederlandse vakcentrales.

Planning, Monitoring & Evaluatie (PME):

• • Verankering van kwaliteitsbeheer, planning, monitoring & evaluatie en lerend vermogen in het voorstel;

• • In de aanvraag dient expliciet aandacht aan PME te worden besteed. Het uitgangspunt is dat het ministerie middels rapportages goed geïnformeerd wordt over de outcomes, dat de outcomes effectief en efficiënt worden gerealiseerd en dat het PME systeem daarop wordt ingericht. Hierbij is het essentieel een baseline en indicatoren te formuleren om ontwikkelingen over de jaren te kunnen volgen.

• • Mate van afstemming met (lokale) partners over te hanteren methoden met betrekking tot het PME- en kwaliteitssysteem.19 De Nederlandse vakcentrales worden in de gelegenheid gesteld in de aanvraag hiervoor een specifieke reservering van € 50.000 per jaar op te nemen, die beoogt de advisering en coaching van partnerorganisaties te intensiveren. Tegelijkertijd moet in het oog gehouden worden dat de administratieve en financiële lasten in verhouding staan tot de gebruikswaarde van de informatie.

• • Uitwerking van het voorstel in operationele doelen, beoogde resultaten, voorgenomen activiteiten en middelen met een helder verband tussen de te bereiken doelen en de daarvoor benodigde middelen, indien functioneel in SMART-systematiek (Specifiek, Meetbaar/aantoonbaar, Acceptabel voor relevante stakeholders, Realistisch, en realiseerbaar binnen een duidelijk aangegeven Tijdvak);