Richtlijn voor Strafvordering bij meerderjarige veelplegers (in het bijzonder de vordering van de ISD-maatregel bij stelselmatige daders)

Het beleid ten aanzien van meerderjarige stelselmatige daders is erop gericht het criminele gedrag feitelijk onmogelijk te maken door middel van langdurige vrijheidsbeneming, als maatregel opgelegd. De artikelen 38m t/m 38u van het Wetboek van Strafrecht (Sr) maken het mogelijk om stelselmatige daders maximaal twee jaar van hun vrijheid te beroven door plaatsing in een zogeheten Inrichting voor Stelselmatige Daders (ISD). Als er aanknopingspunten zijn voor gedragsverandering, biedt langdurige vrijheidsbeneming tegelijkertijd de mogelijkheid programma’s aan te bieden die mede gericht zijn op gedragsverandering, om daarmee het risico van recidive te beperken. Ook kan doorplaatsing naar de geestelijke gezondheidszorg plaatsvinden of kan plaatsing volgen in een bijzondere zorgvoorziening binnen het gevangeniswezen.

De belangrijkste wijzigingen in de richtlijn ten opzichte van de vorige richtlijn zijn:

• – een verbreding van de kwalificatiecriteria voor veelplegers, zeer actieve veelplegers en stelselmatige daders; door in plaats van processen-verbaal misdrijffeiten te tellen (hoofdstuk 2);

• – een andere definitie van het laatste pleegjaar (hoofdstuk 2);

• – eenduidige handelwijze bij het omgaan met de tenuitvoerlegging van door de rechter of het OM al eerder opgelegde straffen of maatregelen (hoofdstuk 4);

• – aanpassing van het strafvorderingsbeleid voor veelplegers, zeer actieve veelplegers en stelselmatige daders wanneer de ISD-maatregel niet wordt gevorderd (hoofdstuk 5).

De ISD-maatregel is blijkens de parlementaire geschiedenis in het leven geroepen als alternatief voor een gevangenisstraf2. De ISD-maatregel kan daarom niet samen met een gevangenisstraf worden opgelegd. Dit brengt mee dat ook een voorwaardelijke ISD-maatregel niet gecombineerd kan worden met een gevangenisstraf als sanctie voor hetzelfde feitencomplex. Evenmin is een combinatie van een voorwaardelijke gevangenisstraf met een (onvoorwaardelijke) ISD-maatregel mogelijk met betrekking tot hetzelfde feitencomplex.

Aangezien de ISD-maatregel een alternatieve sanctie is voor de gevangenisstraf, wordt de maatregel niet gevorderd bij ontoerekeningsvatbaarheid in de zin van artikel 39 Sr.

Als de verdachte een stelselmatige dader is zoals bedoeld in deze richtlijn, dan overweegt de officier van justitie de vordering van de ISD-maatregel.

De ISD-maatregel kan ook gevorderd worden wanneer de verdachte geen vaste woon- of verblijfplaats in gemeente of regio heeft.

Het karakter van de ISD-maatregel is primair de langdurige insluiting en is daarnaast gericht op gedragsbeïnvloeding. Dat betekent dat een ISD-maatregel ook aangewezen kan zijn wanneer voor de betrokkene niet een programma met erkende gedragsinterventies en vaardigheidstrainingen beschikbaar zal zijn.

Bij een bijzondere zorgbehoefte (verstandelijk handicap, psychische stoornis, verslavingsproblematiek) is de onafhankelijke indicatiestelling door een gedragskundige (onder regie van het NIFP) de basis voor overplaatsing naar een bijzondere zorgvoorziening binnen het gevangeniswezen, de tijdelijke plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis ex. art. 15, vijfde lid van de Penitentiaire beginselenwet of de doorplaatsing naar een andere ggz-instelling (waaronder verslavingszorg-instellingen of instellingen voor verstandelijk gehandicapten).

Ook het ontbreken van het vooruitzicht op nazorg (na beëindiging van de maatregel) is op zichzelf geen reden om af te zien van het vorderen van een ISD-maatregel. De nazorg is pas aan de orde tijdens de tenuitvoerlegging van de maatregel en valt onder de gezamenlijke verantwoordelijkheid van de Dienst Justitiële Inrichtingen van het gevangeniswezen, de reclasseringsorganisaties en de gemeenten van terugkeer.

De maatregel kan ten hoogste twee jaar duren. In beginsel vordert het OM de maatregel onvoorwaardelijk voor de duur van twee jaar. Een minimumduur van een jaar is echter noodzakelijk om de maatregel effectief te laten zijn.

Op EU-onderdanen is de algemene hoofdregel van toepassing (zie § 3.1).

Indien een vreemdeling die geen rechtmatig verblijf in Nederland heeft in de zin van artikel 8 van de Vreemdelingenwet 2000 feitelijk niet uitzetbaar of moeilijk uitzetbaar is (bijvoorbeeld de vreemdeling keert na uitzetting bij herhaling terug naar Nederland), dan kan de vreemdeling in aanmerking komen voor de ISD-maatregel, gelet op het beveiligingskarakter van de maatregel. In de praktijk zal dit betekenen dat alleen intramurale voorzieningen kunnen worden aangeboden. Op gedragsverandering gerichte programma’s zijn echter ook wel mogelijk; ook aan vreemdelingen bij wie daar aanknopingspunten voor zijn op basis van de RISc, kunnen in beginsel erkende gedragsinterventies en vaardigheidstrainingen worden geboden).3 Ook kan een gedragsdeskundige gedurende de tenuitvoerlegging op grond van een indicatiestelling overplaatsing adviseren naar een bijzondere zorgvoorziening binnen het gevangeniswezen of (tijdelijke) overplaatsing naar een psychiatrisch ziekenhuis ex art. 15 lid 5 Penitentiaire beginselenwet (Pbw). Extramurale tenuitvoerlegging is echter niet mogelijk, omdat de illegaal hier verblijvende vreemdeling geen beroep kan doen op reguliere voorzieningen in de Nederlandse samenleving.

Wordt tijdens de tenuitvoerlegging van de ISD-maatregel alsnog uitzetting mogelijk van een illegale vreemdeling die tot dan toe feitelijk niet uitzetbaar was, bijvoorbeeld omdat de identiteit van betrokkene komt vast te staan of wordt bevestigd en het land van herkomst een laissez-passer afgeeft, dan zal in beginsel uitzetting volgen voordat de maatregel geheel ten uitvoer is gelegd. De minister van Veiligheid en Justitie kan de maatregel daartoe ambtshalve beëindigen (art. 38 u Sr).

In specifieke omstandigheden kan een voorwaardelijke ISD-maatregel (38p Sr) voorzien in maatwerk. Bijvoorbeeld wanneer een onvoorwaardelijke ISD-maatregel een reeds gestarte behandeling, die een positieve gedragsverandering laat zien, doorkruist. Het vorderen van een voorwaardelijke ISD-maatregel is derhalve bedoeld als ultieme poging om gedragsverandering bij de stelselmatige dader te bewerkstelligen, met een vordering tenuitvoerlegging van de ISD-maatregel als stok achter de deur.

Indien het vorderen van een voorwaardelijke ISD-maatregel wordt overwogen is in het kader van de tenuitvoerlegging het volgende van belang:

• • Het OM kan gehele of gedeeltelijke tenuitvoerlegging van de ISD-maatregel vorderen indien de voorwaarden worden overtreden. Deze vordering moet in redelijke verhouding staan tot de aard van het niet naleven van de voorwaarden. De rechtbank die in eerste aanleg heeft kennisgenomen van het misdrijf ter zake waarvan de maatregel is opgelegd, beslist in raadkamer over deze vordering (art. 509dd lid 1 Sv). Beroep tegen de beslissing van de rechtbank is uitsluitend mogelijk bij de penitentiaire kamer van het hof Arnhem-Leeuwarden (art. 509ff lid 1 Sv).

• • In het geval betrokkene een nieuw strafbaar feit pleegt en zodoende de algemene voorwaarde overtreedt, zou een vordering tenuitvoerlegging ex art. 38r. Sr op zichzelf aan de orde kunnen zijn. Het verdient echter de voorkeur om in het geval van overtreding van de algemene voorwaarde in de nieuwe strafzaak een onvoorwaardelijke ISD-maatregel te vorderen, mits aan de daarvoor geldende criteria is voldaan. In dat geval wordt dus in beginsel niet gekozen voor het vorderen van de tenuitvoerlegging van de ISD-maatregel. Indien de tenuitvoerlegging van de ISD-maatregel wél wordt gevorderd dient het volgende in ogenschouw te worden genomen. Tot kennisneming van de vordering tenuitvoerlegging is uitsluitend bevoegd de rechter die in eerste aanleg kennis heeft genomen van het misdrijf ter zake waarvan de maatregel is opgelegd. Dat is niet per se de rechter bij wie de vervolging voor het nieuwe feit wordt aangebracht. Dat kan betekenen dat de berechting voor het nieuwe feit en de behandeling van de vordering tenuitvoerlegging moeten worden "gesplitst" en worden ondergebracht bij verschillende fora. Het is evident dat een dergelijke gang van zaken zodanig gecompliceerd is dat als uitgangspunt moet gelden dat deze weg niet wordt bewandeld. Daarnaast is van belang dat het hoger beroep inzake de vordering tenuitvoerlegging uitsluitend openstaat bij de penitentiaire kamer van het Hof Arnhem-Leeuwarden en hoger beroep in de strafzaak bij het alsdan bevoegde gerechtshof.

Ingevolge het bepaalde in artikel 38s Sr kan de rechter de maatregel tussentijds toetsen op vordering van het OM, op verzoek van de verdachte of diens raadsman dan wel ambtshalve. Tussentijdse toetsingen worden in alle gevallen aangebracht bij de rechtbank die in eerste aanleg bevoegd was, ook wanneer het hof de maatregel heeft opgelegd4. Immers uit art. 509ff Sv blijkt dat het Hof Arnhem is aangewezen als appèlinstantie voor beslissingen met betrekking tot de toepassing van art. 38s Sr. Door onbevoegdheid van de rechtbank aan te nemen, zou zowel aan verdachte als aan het OM een appèlinstantie worden onthouden.

Het OM schort de tenuitvoerlegging op van straffen die zijn opgelegd ter zake van een overtreding zodra een ISD-maatregel onherroepelijk wordt. Een uitzondering op deze regel betreft geldboetes die zich op het moment van onherroepelijk worden van de ISD-maatregel in de fase vervangende hechtenis bevinden en die samen met een geldboete voor een of meer misdrijven door de rechter zijn opgelegd. In dat geval wordt de vervangende hechtenis ten uitvoer gelegd voorafgaand aan start van de ISD-maatregel. Strafbeschikkingen uitgevaardigd voor overtredingen worden niet ten uitvoer gelegd, maar ingetrokken op het moment dat de ISD-maatregel onherroepelijk wordt, met uitzondering van de sanctiecomponenten schadevergoedingsmaatregel en OBM (zie hiervoor de bepalingen onder 4.2.4 en 4.2.5).