Vaststelling gewijzigde eindtermen theoretische accountantsopleiding 2008

Dit onderdeel bevat de eindtermen voor het vakgebied Audit & Assurance als onderdeel van de theoretische opleiding tot accountant.

Van kandidaten wordt verwacht dat zij na afronding van het vakgebied Audit & Assurance in staat zijn -op grond van de theoretische fundamenten van het vakgebied van de auditing -de hoofdlijn van een doeltreffende en efficiënte aanpak van een specifiek controlevraagstuk te ontwerpen en deze op overtuigende wijze te presenteren. Communicatieve vaardigheid, zowel mondeling als schriftelijk, is daarbij een belangrijk onderdeel.

Kandidaten moeten bij de toetsing er blijk van geven dat zij beschikken over kennis en inzicht zoals mag worden verwacht van een aanstaande accountant in het kader van de Audit & Assurance van jaarrekeningen en van andere financiële verantwoordingen, te weten:

• ○ kennis hebben van de grondslagen van de beroepsuitoefening onder meer bestaande uit economische motieven, relevante wet- en regelgeving en institutionele kaders, alsmede diepgaand inzicht hebben in de ethische aspecten van de beroepsuitoefening.

• ○ kennis hebben van de functie van het accountantsberoep in ‘corporate governance’ en de verslaggevingsketen in het bijzonder.

• ○ ethische aspecten in een specifieke opdracht kunnen onderkennen en (ethische) dilemma’s gemotiveerd weten op te lossen.

• ○ gemotiveerd de aanvaardbaarheid, rationaliteit en uitvoerbaarheid van een specifieke opdracht kunnen uiteen zetten met een oriëntatie op de doelstelling van de opdracht.

• ○ een grondige en onderbouwde analyse kunnen geven van de controlerisico's in een specifieke situatie.

• ○ In die risicoanalyse dient ook aandacht te worden geschonken aan de risico's op het terrein van de interne beheersing (inclusief administratieve organisatie en interne controle) en op het terrein van de externe verslaggeving voor zover van belang voor de financial audit. De bedoelde situaties kunnen zowel opdrachten tot controle van de jaarrekening als bijzondere opdrachten betreffen.

• ○ gemotiveerd een oplossingsrichting kunnen aangeven voor specifieke vraagstukken, in het bijzonder de identificatie van de controle-informatie die nodig is als deugdelijke grondslag voor de uitvoering van de desbetreffende opdracht.

• ○ op basis van de beschikbare controle-informatie een oordeel kunnen vormen en beargumenteren ten aanzien van een specifiek controlevraagstuk met inachtneming van de relevante wet- en regelgeving, evenals de formulering van het oordeel kunnen geven.

• ○ in staat zijn de hoofdlijnen van een accountantsverslag en overige rapportage ten behoeve van de directie en organen belast met governance te beschrijven.

• ○ in staat zijn zich een objectief oordeel te vormen over de getrouwheid van een verantwoording op basis van de beschikbare controle-informatie evenals de formulering van dit oordeel.

Mede op grond van het voorgaande volgt hieronder een nadere uitwerking van de eindtermen.

• a. Algemeen

  Nr	Onderwerp	niveau
  1	Toepassing van het institutioneel kader dat geldt: Wab, voor de uitoefening van de controlefunctie. Dit betreft in het bijzonder: WTA, BTA, WTRA, Verordening accountantsorganisaties, VGBA, ViO, NV COS, alsmede nadere voorschriften.	3
  2	Markt voor financial audit (o.a. kennis van de marktpartijen evenals van vraag en aanbod factoren zoals concurrentie en aansprakelijkheid) en rol van financial audit binnen corporate governance (codes).	2
  3	Historische ontwikkeling van financial auditing.	1
  4	Kennis van algemene theorieën die het fenomeen auditing trachten te verklaren (als vertrouwens-, agency-, insurance- en informationtheory).	1
  5	Proces van oordeelsvorming en de fundamentele beginselen van beroepsethiek voor accountants.	3
  6	Positie van de accountant binnen het systeem van governance in de desbetreffende huishouding, in het bijzonder de relatie met de raad van commissarissen of/en het auditcommittee dan wel andere toezichthouders (w.o. AFM, BFT, DNB)	2
  7	Kwaliteitsbewaking op het niveau van beroep, kantoororganisatie en individuele opdrachten.	3
  8	Proces van opdrachtaanvaarding respectievelijk voortzetten van een opdracht, alsmede kennis van de daarmee verbonden wet- en regelgeving. Daarbij komen onder meer algemene aspecten aan de orde zoals objectiviteit en onafhankelijkheid, vaststelling uitvoerbaarheid, rationaliteit en risicomanagement waaronder begrepen: inzicht in organisatorische aspecten zoals teamsamenstelling, planning, procesbewaking, dossiervorming.	3
  9	NV COS m.b.t. de uitvoering van controleopdrachten, overige assurance opdrachten, aan assurance verwante opdrachten (related services), alsmede de daaruit voortvloeiende overige regelgeving waaronder de Wwft.	3
  10	Invloed van internationale accountantsorganisaties (zoals IFAC, FEE) op (de uitvoering van) assurance services en wet- en regelgeving gericht op accountants in Nederland en Europa.	1
  11	Invloed van andere (internationale) organisaties (zoals EU, SEC, PCOAB) op het functioneren van accountants.	1
  12	Belangrijkste aspecten van het accountantsberoep en beroepsopvattingen in de EU en de Verenigde Staten.	1

• b. Specifiek met betrekking tot de financial audit

  Nr	Onderwerp	niveau
  1	Proces van financial auditing: fasering controleproces (planning, uitvoering, evaluatie, afronding en rapportage).	3
  2	Opstellen in hoofdlijnen van een controleplan voor een verantwoording als geheel en controleplan voor specifieke onderdelen van een verantwoording.	3
  3	Verschillende aspecten die het controlerisico bepalen (inherente risico, interne controlerisico en detectierisico) waaronder begrepen: – begrijpen van de doelstellingen, strategie en activiteiten van de onderneming, de interne en externe omgeving, ondernemingsrisico’s en procesrisico’s, kritische succesfactoren en prestatie-indicatoren en moderne interne beheersingsconcepten in het kader van de Audit & Assurance. – kennis van het materialiteitsbegrip en methoden om deze te bepalen; – kennis van uitvoering controleplan/werkprogramma op het niveau van een post, proces, doelstelling, risico, controlemiddel/techniek; – de door de accountant toe te passen geautomatiseerde hulpmiddelen bij de uitvoering van financial audits (zoals CAATs).	3
  4	Eisen waaraan een systeem van interne beheersing moet voldoen in het kader van de risicoanalyse en de evaluatie van interne beheersing.	3
  5	Onderkennen van fraudesignalen en het adequaat opvolging daaraan geven.	3
  6	Invloed van geautomatiseerde systemen (van de gecontroleerde) op planning, uitvoering, evaluatie en rapportering van financial audits.	3
  7	Eisen van wet- en regelgeving waaraan een financiële verantwoording moet voldoen (IFRS, BW2 titel 9, Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving) als onderdeel van het toetsingskader bij de financial audit.	3
  8	Financial audit methoden, middelen en technieken; aard, omvang (deel-waarnemingen waaronder steekproeven) en gebruik maken van data analyse en tijdstip van te vergaren bewijsmateriaal, zowel op het niveau van een post als een proces.	3
  9	Gebruik maken van de werkzaamheden van andere accountants (waar-onder het optreden als groepsaccountant) en andere deskundigheden.	3
  10	Afronding van de controle inclusief het proces van oordeelsvorming en de evaluatie van de bevindingen en besluitvorming ten aanzien van de af te geven verklaring. Aandacht dient te worden geschonken aan de verantwoordelijkheid van de accountant voor het jaarverslag. Bijzondere onderwerpen, die in de afronding aan de orde kunnen komen, zijn: gebeurtenissen na balansdatum, niet uit de balans blijkende verplichtingen, problematiek met betrekking tot verslaggeving en controle in geval van transacties tussen verbonden partijen, going concern problematiek.	3
  11	Rapportering van bevindingen: verklaringen, managementletters en overige rapporteringsvormen (waaronder rapportering via elektronische weg zoals XBRL/SBR) inclusief kennis en inzicht in de reikwijdte van de verantwoordelijkheid van de accountant ter zake.	3

• c. Overige Assurance Services

  Nr	Onderwerp	niveau
  1	Behoefte aan assurance services in algemene zin (betrouwbaarheid en relevantie van informatie, corporate governance, stakeholder identification, duurzaamheid, enz.).	3
  2	Assurance framework (IFAC) en verschillende objecten van assurance services (data, processen/systemen en gedrag).	3
  3	Assurance proces in algemene zin (planning, uitvoering, evaluatie en rapportage) alsmede begrip van specifieke elementen (mate van zekerheid, standaarden en criteria).	3
  4	Aantal assurance services zoals beoordeling van financiële informatie, assurance m.b.t. niet-financiële informatie, compliance onderzoeken, onderzoeken ten behoeve van de overheid (rechtmatigheidsaspect), andere bijzondere onderzoeken gericht op het verschaffen van zekerheid (waaronder bijzondere controleopdrachten volgens NV COS 800-serie).	2
  5	Opstellen hoofdlijnen plan van uitvoering van dergelijke assurance services en uitvoeringsplan op onderdelen.	2
  6	Beoordeling van de uitkomsten van het onderzoek en de invloed hiervan op het af te geven oordeel.	2
  7	Rapportering uitkomsten andere assurance services: invloed van de aard van de opdracht op de rapporteringsvorm, soorten rapportering enz.	2
  8	Communicatie van de accountant/assurance provider met stakeholders.	2
  9	Internationale ontwikkelingen op het gebied van assurance services waaronder continuous assurance.	1

• d. Overige Services

  Nr	Onderwerp	niveau
  1	Samenstelopdrachten en opdrachten tot het verrichten van overeen-gekomen specifieke werkzaamheden met betrekking tot financiële informatie (m.n. de verschillen ten opzichte van controle- en beoorde-lingsopdrachten): doelstelling, uitgangspunten, vaststellen opdracht-voorwaarden, planning, dossiervorming, uit te voeren werkzaamheden en rapportering.	3
  2	Verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden met betrekking tot niet-financiële informatie.	2
  3	Transactie gerelateerde adviesdiensten.	2

Dit onderdeel bevat de eindtermen voor het vakgebied Externe Verslaggeving als onderdeel van de theoretische opleiding tot accountant.

Externe verslaggeving wordt gedefinieerd als de verstrekking van informatie van primair financieel-economische aard in een min of meer gestandaardiseerde vorm door het bestuur van een organisatie aan belanghebbenden en belangstellenden. Tot de belanghebbenden en belangstellenden worden in het bijzonder gerekend de aandeelhouders, banken die krediet verlenen, overige verschaffers van vreemd vermogen, werknemers, leveranciers, afnemers en het algemene publiek.

Kenmerk van externe verslaggeving is dat sprake is van een zekere mate van openbaarheid. Daarmee onderscheidt externe verslaggeving zich van interne verslaggeving (de verslaggeving die vooral gericht is op de informatievoorziening aan bestuurders in een organisatie) en van informatieverschaffing aan de fiscus in het kader van de vaststelling van de belastingaanslag.

Raakvlakken met andere disciplines

Externe verslaggeving kan in algemene zin worden beschouwd als een discipline van het bedrijfseconomische vakgebied, maar met een gedeeltelijke juridische inslag. De juridische inslag betreft in het bijzonder het jaarrekeningenrecht en meer in het algemeen het ondernemingsrecht. Het jaarrekeningenrecht betreft primair de wettelijke regeling inzake de inhoud van jaarrekening en jaarverslag. Het ondernemingsrecht omvat gerelateerde vraagstukken als het opmaken, vaststellen en goedkeuren van jaarrekeningen, de rechtspleging rond de jaarrekening, de aansprakelijkheid voor onjuiste jaarrekeningen en het kapitaalbeschermingsrecht.

Externe verslaggeving kent uiteraard diverse raakvlakken met andere bedrijfseconomische deeldisciplines. Ook hier geldt dat de grenzen niet altijd scherp zijn te trekken en dat diverse vraagstukken die samenhangen met de verstrekking van informatie tot verschillende disciplines kunnen worden gerekend.

In het voorgaande werd reeds de interne verslaggeving genoemd. Interne verslaggeving kan vanuit verschillende gezichtspunten worden bekeken:

• ○ de administratieve en comptabele kant: de discipline Boekhouden;

• ○ de organisatie van de interne informatieverzorging, waaronder de betrouwbaarheid van informatie en de adequaatheid van administratieve procedures: de discipline Bestuurlijke Informatieverzorging en Administratieve Organisatie;

• ○ het gebruik van interne informatie voor planning, beheersing, kostprijscalculatie en besluitvorming: de discipline Management accounting, Kostenvraagstukken, Interne verslaggeving of Interne informatieverschaffing.

De gegevens die voortkomen uit het interne informatiesysteem zijn uiteraard ook direct van belang voor de extern te verstrekken informatie. Daarom wordt vooral de discipline Boekhouden ook wel beschouwd als een subdiscipline van Externe verslaggeving. Soms zijn vraagstukken zowel voor de interne verslaggeving als voor de externe verslaggeving expliciet van belang. Gedacht kan worden aan de berekening van de kostprijs van voorraden: deze is zowel van belang voor prijsstelling, margeberekening en assortimentsbeslissing, als voor de waardering op de balans.

Een andere discipline die sterk verwant is met externe verslaggeving is de accountants-controle of auditing. De accountantscontrole is vooral gericht op het vaststellen of externe verslagen, in het bijzonder jaarrekeningen, voldoende betrouwbaar zijn voor de (externe) belanghebbenden en belangstellenden.

Daarmee steunt deze discipline op die van de externe verslaggeving, maar kent zij ook andere vraagstukken als de omvang en de wijze van uitvoering van de controle, de wijze waarop conclusies worden getrokken, de wijze waarop naar de buitenwereld wordt gerapporteerd en de gedrags- en beroepseisen voor controlerende accountants.

Ten slotte noemen wij de discipline financiering en belegging. Vraagstukken die een direct raakvlak hebben met externe verslaggeving en tot beide vakgebieden gerekend kunnen worden betreffen vooral:

• ○ de oordeelsvorming en besluitvorming van (potentiële) aandeelhouders en kredietverschaffers op basis van jaarrekeninginformatie; gedacht kan worden aan ratio-analyse en andere financiële analysevraagstukken en de gevolgen van jaarrekeninggegevens voor beurskoersen;

• ○ cash flow berekeningen, onder andere in het kader van de bepaling van bedrijfswaarden ten behoeve van de vaststelling van bijzondere waardeverminderingen (‘impairments’), waarmee samenhangend de waardering van ondernemingen of onderdelen daarvan in het kader van fusies en overnames en van de bepaling van de waarde van de goodwill;

• ○ bepalingen van fair values (‘reële waarden’), waaronder toepassingen zoals het Black-Scholes model voor de bepaling van de reële waarde van opties en waarderings-modellen ter bepaling van de reële waarde van financiële instrumenten.

Een controlerend accountant is geen financieel analist of waardebepaler, maar komt in zijn beroepsuitoefening wel met deze vraagstukken in aanraking. Daarom is ten minste een goed begrip nodig van de aspecten die hierbij een rol spelen. Op het onderdeel financiële analyse wordt hierna nog nader daarop ingegaan.

Nadere invulling van externe verslaggeving.

In tabel a is een indeling naar object van verslaggeving aangegeven op basis van de volgende twee criteria:

• ○ al dan niet primair van financiële aard;

• ○ al dan niet periodiek.

Opgemerkt wordt dat, in navolging van de definitie, externe verslaggeving is beperkt tot informatie van primair financieel-economische aard in min of meer gestandaardiseerde vorm. Niet bij alle in tabel a genoemde objecten wordt hieraan voldaan. Bijvoorbeeld, een milieuverslag dat vooral technisch gericht is (emissiewaarden e.d.) valt in dit kader niet onder de discipline externe verslaggeving (maar wel onder het veel ruimere corporate communications). Maar een milieuverslag met financiële gegevens en financieel-economische informatie (milieukosten, investeringsplannen inzake het milieu) is wel een vorm van financieel-economische externe verslaggeving. Het blijkt opnieuw: de grens is niet scherp. In toenemende mate is er sprake van geïntegreerde verslaggeving.

Een andere indeling betreft doel en functie van de vraagstukken waarmee externe verslaggeving zich bezighoudt. In tabel b is hiervan een overzicht opgenomen, gebaseerd op twee criteria:

• ○ al dan niet primair gericht op de inhoud van het object;

• ○ al dan niet met een normatief karakter.

De indeling is overigens enigszins arbitrair en verschillende onderdelen overlappen elkaar.

Het belangrijkste object van de discipline externe verslaggeving is de jaarrekening.

Het belangrijkste kwadrant in tabel b is het kwadrant linksboven: externe verslaggeving in het kader van de accountancyopleiding houdt zich voor het belangrijkste deel bezig met de inhoud, vanuit een normatief gezichtspunt. Dat wil uiteraard niet zeggen dat de andere objecten en kwadranten niet van belang zijn, maar wel dat de aandacht daarvoor geringer zal zijn.

Het vakgebied Externe verslaggeving staat internationaal traditioneel bekend als Financial accounting of Financial reporting. De inhoud loopt in grote mate parallel. Internationaal komt men onder andere de volgende modules tegen (met name in de Verenigde Staten):

• ○ Accounting: brede basismodule, inclusief interne verslaggeving, management accounting en boekhouden;

• ○ Financial Accounting: basismodule voor financial accounting, gericht op algemene aspecten van balans, winst- en verliesrekening en kasstroomoverzicht;

• ○ Intermediate Financial Accounting: vervolgmodule financial accounting, gericht op de specifieke vraagstukken met betrekking tot posten van de balans en winst- en verliesrekening en capita selecta als pensioenen, leasing, belastingen en inflation accounting;

• ○ Advanced Financial Accounting: specialisatiemodule, waarin vooral behandeld worden: consolidatie, fusie en overname, vreemde valuta, financiële instrumenten en bijzondere organisaties (financiële instellingen, partnerships, overheidsorganisaties, health care organisations, colleges and universities);

• ○ International Accounting: gericht op externe verslaggeving in internationaal perspectief;

• ○ Financial accounting theory: overzicht van theorievorming op het vakgebied;

• ○ Financial Analysis: bespreking van vraagstukken op het gebied van financiële analyse.

In de onder 2 t/m 5 genoemde modules is een belangrijke plaats ingeruimd voor de opvattingen in de regelgeving (nationaal en/of internationaal). Internationaal (vooral in Angelsaksische landen) wordt vaak eerst aandacht besteed aan specifieke vraagstukken en komt pas later in de studie de theorievorming aan de orde.

Een belangrijke ontwikkeling in dit verband is dat het vakgebied, in elk geval vanuit het perspectief van de regelgeving, als gevolg van de internationale harmonisatie steeds internationaler wordt. In dit opzicht is van bijzonder belang dat beursgenoteerde ondernemingen in Europa sinds 2005 verplicht zijn hun geconsolideerde jaarrekening op te stellen op basis van International Financial Reporting Standards (IFRS), opgesteld door de International Accounting Standards Board (IASB). Deze IFRS hebben ook belangrijke invloed op andere dan beursgenoteerde ondernemingen, hetzij doordat deze (vrijwillig) IFRS toepassen, hetzij doordat IFRS invloed heeft op de nationale wet- en regelgeving.

Een gevolg voor het curriculum is dat het hiervoor genoemde onderdeel ‘international accounting’ nauwelijks meer als zelfstandige module wordt aangemerkt. In de hierna opgenomen eindtermen is reeds met deze ontwikkelingen rekening gehouden.

Een andere ontwikkeling is dat de vraagkant steeds belangrijker wordt: de wensen en eisen die aandeelhouders, financiële analisten, rating agencies e.d aan de externe verslaggeving stellen, nemen steeds meer toe. Deze wensen en eisen kunnen verder gaan dan in de wet- en regelgeving is opgenomen. De discussies over de noodzaak tot transparantie en tot adequate corporate governance dragen hieraan bij.

Het accountancycurriculum leidt op tot de titel van registeraccountant of accountant-administratieconsulent en is vooral gericht op het beroep van openbaar accountant. Daarnaast bestaat aandacht voor de interne accountant en de overheidsaccountant.

De belangrijkste taak van de openbaar accountant is het uitvoeren van de wettelijke controle van jaarrekeningen. Daartoe is een zeer grondige kennis van de vraagstukken van externe verslaggeving noodzakelijk. In dit verband kunnen de navolgende modules worden onderscheiden, waarvan het noodzakelijk is dat de controlerend accountant daarvan kennis heeft.

De accountant dient diepgaand begrip te hebben van de grondslagen van de externe verslaggeving, zoals deze onder andere zijn weergegeven in zogenaamde conceptual frameworks (of, in Nederland, het Stramien voor de opstelling en presentatie van financiële overzichten). Daarbij komen vraagstukken aan de orde zoals de doelstellingen van financiële verslaggeving, de kwaliteitskenmerken, de inhoud van begrippen als ‘activa’ en ‘passiva’ en ‘baten’ en ‘lasten’ en de algemene grondslagen van waardering en resultaatbepaling. Ook discussies die niet direct samenhangen met het conceptual framework zijn hierbij van belang, zoals de verhouding tussen winst- en vermogensbepaling (welke staat voorop?), het ’accounting concept of profit‘ versus het ‘economic concept of profit’, het concept ‘fair value accounting’ en dergelijke.

Begrip van de grondslagen is vooral nodig om te voorkomen dat de accountant functioneert als iemand die uitsluitend de naleving van specifieke regels vaststelt. Integendeel, de accountant dient op basis van zijn professionele oordeelsvorming, met inachtneming van ethische aspecten bij verslaggeving, primair vast te stellen of de jaarrekening een getrouw beeld geeft en daarmee voldoet aan het wettelijke inzichtvereiste of de eis van een ‘true and fair view’. Het strikt naleven van de regels is voor dit doel niet per definitie voldoende en het kan zelfs nodig zijn om ten behoeve van het inzichtvereiste van strikte regels af te wijken. Daartoe zijn de grondslagen van externe verslaggeving bepalend. Een goede accountant dient te weten in welke gevallen zijn professionele oordeelsvorming noodzaakt van regels af te wijken of additionele eisen te stellen. Daarbij is het ook van belang dat de accountant voldoende inzicht heeft in de mate van noodzakelijke ‘disclosure’ (informatieverschaffing in de toelichting) om te kunnen voldoen aan het kwalitatieve kenmerk van relevante verslaggeving. Tevens dient de accountant begrip te hebben van het jaarrekeningbeleid van ondernemingsleidingen en de economische consequenties die daarvan het gevolg zijn.

Het bovengenoemde Stramien behoeft niet alleen het uitgangspunt te zijn voor financiële verslaggeving, maar kan ook ten grondslag liggen aan externe verslaggeving in brede zin.

Zo sluiten de grondslagen voor duurzaamheidsverslaggeving van het GRI (Global Reporting Initiative) alsmede IIRC (International integrated reporting council) in belangrijke mate aan op dit Stramien.

Met betrekking tot de toepassingen van financiële verslaggeving kan een nadere indeling worden gemaakt van de diverse vraagstukken:

• ○ Ethische aspecten bij verslaggevingsvraagstukken kunnen onderkennen en (ethische) dilemma’s gemotiveerd weten op te lossen.

• ○ Op basis van de post in de balans en winst- en verliesrekening: immateriële vaste activa, materiële vaste activa, financiële vaste activa, voorraden, vorderingen, effecten, liquide middelen, eigen vermogen, voorzieningen, schulden, omzet, bedrijfsresultaat, bijzondere baten en lasten.

• ○ Op basis van de aard van het jaarrekeningprobleem: het op de balans opnemen van activa en passiva (‘recognition and derecognition’), waardering en resultaatbepaling, impairment, consolidatie, inrichting van balans, winst- en verliesrekening, overzicht totaalresultaat en kasstroomoverzicht, informatieverschaffing in de toelichting (‘disclosure’).

• ○ Op basis van de verwerking van gebeurtenissen en transacties in de jaarrekening: inflatie, koersveranderingen, investeringen en desinvesteringen, fusies en overnames, aangaan van een joint venture, reorganisaties, afsluiten van contracten, betalen van belastingen, uitvoeren of aanpassen van een pensioenregeling, aantrekken van leningen, emissie van aandelen, inkoop van eigen aandelen, handel in derivaten, leasing, factoring, verkrijgen van overheidssubsidie, insolventie.

• ○ Op basis van de (juridische) aard van de rapporterende eenheid: naamloze vennootschap, besloten vennootschap, coöperatie, onderlinge waarborgmaatschappij, stichting, vereniging, commanditaire vennootschap, vennootschap onder firma, maatschap, eenmanszaak; dan wel beursgenoteerd versus niet-beursgenoteerd.

• ○ Op basis van de economische aard van de rapporterende eenheid: productiebedrijven, bouwbedrijven, handelsbedrijven, uitgeverijen, dienstverlenende instellingen, banken, verzekeringsmaatschappijen, beleggingsinstellingen, agrarische bedrijven, fondsenwervende instellingen, ziekenhuizen, woningcorporaties, gemeentelijke en provinciale overheid, rijksoverheid.

• ○ Op basis van het land van vestiging van de rapporterende eenheid: verslaggevingseisen en -praktijken in diverse landen, verslaggevingsproblemen van multinationals, internationale harmonisatie.

• ○ Op basis van het object van verslaggeving: jaarrekening en jaarverslag, tussentijdse berichten, milieuverslagen en dergelijke (zie tabel a).

• ○ Op basis van fiscale grondslagen (samenvalregeling).

• ○ In het kader van de controle van de jaarrekening dient de accountant vanuit de diverse invalshoeken kennis en inzicht te hebben op twee niveaus:

• ○ De Nederlandse wet- en regelgeving;

• ○ De International Financial Reporting Standards van de IASB.

Daarnaast dient de accountant kennis te hebben van de International Financial Reporting Standards for Small-and-Medium-Sized Entities (IFRS-SME) en de mogelijke toepassing daarvan.

Voorts is voor beursgenoteerde bedrijven kennis nodig van de specifieke beursregels inzake bijvoorbeeld openbaarmaking van financiële informatie en het omgaan met koersgevoelige informatie. Dit betekent niet dat accountants alle regels paraat moeten hebben, maar wel dat zij van het bestaan van de regels afweten, dat zij op hoofdlijnen van de inhoud van de regels op de hoogte zijn en dat zij de regels begrijpen en kunnen toepassen in concrete situaties.

De controlerend accountant geeft zijn verklaring primair af ten behoeve van het

maatschappelijk verkeer. Op basis van de verklaring dat de verantwoording een getrouw beeld geeft van vermogen en resultaat dient het maatschappelijk verkeer een verantwoord oordeel te kunnen vormen. Dit oordeel kan de basis zijn voor verschillende beslissingen zoals het kopen of verkopen van aandelen of het verlenen van krediet. Het is voor de accountant daarom van belang kennis te nemen van de wijze waarop professionele gebruikers in het maatschappelijk verkeer, in casu financiële analisten, tot hun oordeelsvorming komen. Daartoe is een algemene kennis nodig van de financiële analyse. Deze kennis behoeft niet diepgaand te zijn aangezien de accountant niet zelf een financieel analist is. De kennis zal vooral gericht zijn op grondslagen en algemene concepten en niet op technieken.

Dit onderdeel bevat de eindtermen voor het vakgebied Bestuurlijke Informatieverzorging als onderdeel van de theoretische opleiding tot accountant.

Aansluitend bij het zogenoemde “hooglerarenoverleg” wordt het vakgebied aangeduid als Bestuurlijke Informatieverzorging (Nederland) ofwel Accounting Information Systems (internationaal). Deze termen mogen desgewenst worden aangevuld met nadere aanduidingen die per instelling verschillend kunnen zijn. Dit betekent dat aanduidingen als Organisatie van de Informatieverzorging (OIV), Interne Beheersing (IB), Internal Control (IC), Administratieve Organisatie (AO) of combinaties daarvan nog slechts gebruikt zullen worden in samenhang met de term Bestuurlijke Informatieverzorging (Accounting Information Systems).

Om de eindtermen BIV/AIS te beschrijven wordt uitgegaan van een tiental kennisdomeinen die het gehele vakgebied afdekken en wordt een vaste structuur gehanteerd die elk van de kennisdomeinen beschrijft. De volgende kennisdomeinen worden onderscheiden (tussen haakjes staan om de internationale herkenbaarheid zeker te stellen de Engelstalige aanduidingen):

De tien kennisdomeinen sluiten aan bij de kennisdomeinen zoals die worden beschreven in de COSO-publicaties over Internal Control en Enterprise Risk Management. Bij het vakgebied BIV staat het aspect bestuurlijke informatie centraal. De tien kennisdomeinen worden derhalve steeds bezien vanuit de optiek van bestuurlijke informatieverzorging, maar kunnen ook bij andere vakgebieden voorkomen.

Schematisch kan dit als volgt worden voorgesteld:

De genoemde kennisdomeinen zijn derhalve ook op andere vakgebieden van toepassing. Bij elk van die vakgebieden wordt vanuit een bepaalde invalshoek naar de verschillende kennisdomeinen gekeken. Bij BIV gebeurt dit vanuit de optiek van de bestuurlijke informatieverzorging en de rol hiervan bij de beheersing van organisaties. Hierdoor zullen de accenten op de kennisdomeinen bij het definiëren van curricula verschillend zijn naargelang gesproken wordt over BIV, Management accounting, Informatiemanagement of welk ander vakgebied dan ook waarin de genoemde kennisdomeinen herkenbaar zijn.

Per kennisdomein (K) worden in dit document de scope en de eindtermen beschreven. De scope van het kennisdomein geeft een beknopte beschrijving van het vakgebied voor zover dat door het desbetreffende kennisdomein kan worden afgebakend. De eindtermen geven aan wat een student moet kennen en kunnen nadat hij het hele curriculum heeft doorlopen.

De factor mens speelt in alle organisaties een dominante rol. Toegespitst op het vakgebied BIV (AIS) zien we dit terug in onder andere de volgende aandachtsgebieden:

• ○ subjectiviteit van oordeelsvorming en dus op specifieke personen afgestemde informatieverzorging;

• ○ het bouwen van gebruikersinterfaces voor een betere mens/machine-interactie rondom geautomatiseerde systemen;

• ○ het beïnvloeden van het gedrag van mensen in organisaties door middel van prestatieprikkels die gebaseerd zijn op de output van het informatiesysteem;

• ○ het beïnvloeden van de kwaliteit van informatieverzorging door de mensen in een organisatie die zich bezighouden met informatieverzorging te beïnvloeden;

• ○ het beïnvloeden van de organisatiecultuur en meer specifiek de controleomgeving als een onderdeel van internal control dat beïnvloed wordt door management controls.

Door de factor mens te introduceren wordt een brug geslagen tussen internal control en management control. Het vakgebied BIV mag zich echter niet volledig op het terrein van management control begeven. Slechts voor zover de gedragsbeïnvloeding zoals bekend uit de management control direct of indirect van toepassing is op de kwaliteit van de informatieverzorging, behoren management controls tot het domein van de BIV.

In de context van het vakgebied BIV hebben structuren betrekking op het organiseren van arbeid bij het uitvoeren van informatieverzorgende processen. Processen kunnen worden geclusterd naar taken, taken naar functies en functies naar organisatorische eenheden. Hieraan liggen bepaalde mechanismen ten grondslag die de efficiëntie en de effectiviteit van de bedrijfsvoering beïnvloeden, alsmede de betrouwbaarheid van de informatie. Er moet een gedegen basiskennis zijn op het terrein van de organisatiekunde en meer specifiek de ontwerpparameters van organisaties, omdat organisaties de randvoorwaarden vormen waarbinnen beheersingssystemen worden ontwikkeld.

In de context van het vakgebied BIV zijn de volgende functionele processen van belang:

inkopen (tot en met betaling), opslag, productie, verkopen (tot en met incasso), human resource management, administreren, investeren in vaste activa en geldbeheer.

Onder invloed van allerlei managementmodes zoals business process reengineering (BPR) en de opkomst van organisatiebrede informatiesystemen zoals ERP, kiezen steeds meer organisaties voor het loslaten van functionele processen. In plaats daarvan wordt een geografische, product of marktoriëntatie gekozen. Dit leidt soms tot minder mogelijkheden voor controletechnische functiescheiding (in traditionele zin) en verbandscontroles maar anderzijds tot een betere bedrijfsvoering. Er moet hier een afweging worden gemaakt tussen de mate van procesoriëntatie en de mogelijkheden tot traditionele maatregelen van interne beheersing.

Effectiviteit van de bedrijfsvoering betekent dat de organisatiedoelstellingen worden gehaald. Hierover worden afspraken gemaakt door de organisatiedoelstellingen te kwantificeren. Als deze gekwantificeerde doelstellingen worden gehaald, dan is er sprake van een effectieve bedrijfsvoering. Efficiëntie van de bedrijfsvoering betekent dat de activiteiten in een organisatie om de organisatiedoelstellingen te halen tegen de laagst mogelijke kosten worden uitgevoerd. Wat de laagst mogelijke kosten zijn, is echter in veel gevallen niet bekend, dus worden hierover vaak eveneens afspraken gemaakt in de vorm van procedures en kostendoelstellingen. Als deze procedures worden nageleefd of als deze kostendoelstellingen worden gehaald dan is er sprake van een efficiënte bedrijfsvoering.

Als een organisatiedoelstelling is de kosten te minimaliseren met in acht name van productie- of verkoopdoelstellingen (‘cost leadership stategy’), dan vallen efficiëntie en effectiviteit samen omdat dan verbeteringen van de efficiëntie en de effectiviteit simultaan kunnen worden gerealiseerd. In alle andere gevallen moeten efficiëntie en effectiviteit desalniettemin in onderlinge samenhang worden bekeken omdat er steeds een uitwisseling tussen beide kan plaatsvinden: een hogere gewenste effectiviteit (het doel beter realiseren) moet leiden tot een lagere gewenste efficiëntie (hogere kosten accepteren) en andersom. In essentie gaat het bij efficiëntie en effectiviteit van de bedrijfsvoering om het minimaliseren van het risico dat beslissingen worden genomen die de realisatie van de organisatiedoelstellingen negatief beïnvloeden.

Risicomanagement (ERM) is een proces dat geëffectueerd wordt door het management en de medewerkers van een organisatie, dat wordt toegepast bij het formuleren en implementeren van strategieën, dat er op is gericht gebeurtenissen die een negatief effect kunnen hebben op het bereiken van de organisatiedoelstellingen tijdig te signaleren en passende maatregelen te treffen die aansluiten bij de risicohouding van de organisatie. Uiteindelijk moet ERM ervoor zorgen dat een redelijke zekerheid wordt verkregen dat de organisatiedoelstellingen worden gehaald.

Informatie- en communicatietechnologie (IT) heeft betrekking op de media die worden gebruikt om informatie te verzorgen en te communiceren. IT bestaat uit IT-infrastructuur en IT-applicaties. Daarnaast moet het IT-domein gemanaged worden en moet ook op het IT-domein de strategie van een organisatie bepaald worden. Aangezien in grotere organisaties vrijwel alle informatieverzorging en communicatie met behulp van IT plaatsvindt, is het van belang dat de effecten van IT op de informatieverzorging bekend zijn en dat de maatregelen die kunnen bijdragen aan een betere beheersing van de IT zélf eveneens bekend zijn. Hiervoor is geen gedetailleerde technische kennis van IT nodig, maar moet er wél een gedegen kennis van de functionaliteit van een breed scala van IT-toepassingen zijn. Daartoe moet er tevens een basiskennis zijn van het gangbare IT-jargon.

Informatie is relevant als ze het besluitvormingsproces, het proces van delegatie en het afleggen van verantwoording dan wel het functioneren van de organisatie beïnvloedt. Relevantie kan nader worden onderverdeeld in nauwkeurigheid, tijdigheid en begrijpelijkheid. Informatie is nauwkeurig als ze de norm (de werkelijk uitgevoerde activiteiten dus) binnen een door de ontvanger te stellen bandbreedte, weergeeft. Dit betekent dat de mate van nauwkeurigheid toeneemt naarmate de bandbreedte waarin informatie wordt verstrekt kleiner wordt. Informatie is tijdig als ze op een zodanig tijdstip wordt verstrekt dat ze het besluitvormingsproces kan beïnvloeden. Informatie is begrijpelijk als ze in een zodanig formaat wordt gepresenteerd dat de gebruiker haar in zich kan opnemen en verwerken, en als ze zodanig is samengesteld dat ze eenduidig interpreteerbaar is.

Betrouwbaarheid, ofwel ‘reliability’, van informatie betekent dat de informatie een getrouw beeld geeft van de werkelijkheid, die bestaat uit de bedrijfsprocessen in organisaties. Betrouwbaarheid kan nader worden onderverdeeld in validiteit (juistheid), accuratesse en volledigheid. Informatie is niet valide ofwel onjuist als ze te hoog is ten opzichte van de norm. Informatie is onvolledig als ze te laag is ten opzichte van de norm. Informatie is niet accuraat als ze andere fouten bevat dan juistheids- of volledigheidsfouten, waaronder rekenfouten en overnamefouten. In de bedrijfsprocessen worden gegevens verzameld en vastgelegd ter verwerking in de centrale database van de organisatie. Betrouwbaarheid van informatie en de wijze waarop gegevens worden vastgelegd in de database van de organisatie kunnen dus niet los worden gezien van elkaar. Er moet hier een juiste mix worden gemaakt van gebruikerscontroles (handmatige controles op de invoer en uitvoer), toepassingscontroles (controles in de diverse applicaties) en algemene computercontroles (controles op het beheer van het informatiesysteem).

Bewaking van de activa van een organisatie betekent dat er op wordt toegezien dat geen activa (inclusief data) ongeoorloofd de organisatie verlaten. Dit betekent enerzijds dat maatregelen moeten worden getroffen dat er geen diefstal plaatsvindt en anderzijds dat goederen die geleverd zijn ook worden gefactureerd opdat er een geldstroom tegenover komt te staan.

Beheersingsmaatregelen die betrekking hebben op de naleving van relevante wet- en regelgeving (ofwel ‘compliance’) gaan niet in detail in op de inhoud van de desbetreffende wetten en regels, behalve als het om wetten en regels gaat die expliciete voorschriften geven voor interne beheersing zoals de Sarbanes Oxley act en de Code Tabaksblat. De naleving van relevante wet- en regelgeving heeft nadrukkelijk geen betrekking op de naleving van interne procedures omdat dit wordt afgedekt in het kennisdomein ‘Efficiëntie en effectiviteit van de bedrijfsvoering’.

Binnen het vakgebied Management Accounting kunnen de onderdelen Management Accounting en Management Control onderscheiden worden.

Binnen het vakgebied Financieel Management/Financiering kunnen de volgende onderdelen worden onderscheiden: Financiële Rekenkunde, Ondernemingsfinanciering, Vermogensmarkten, Financieel Management en Financiering.

Binnen dit vakgebied worden in het kader van de accountantsopleiding de onderdelen Levensverzekeringswiskunde en Statistiek onderscheiden. Voor deze onderdelen wordt uitgegaan van een in de vooropleiding verworven basiskennis op ten minste HAVO/VWO Wiskunde A of B niveau.